قلب پاک آیینه‏ انعکاس نور الهى است

کو ببیند: مضمون برگرفته است از آیه شریفه «... یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ اَلصُّدُورِ- «خدا بر نهان و آشکار داناست و هیچ چیزى بر او پوشیده نیست»[1]. پس بنده باید بدو گمان بد نبرد تا گناه نورزد و شرمسار نگردد.

بى‏نقش: کسی است که در درون او جز عشق حق وآرزوی جمال حق نقشی نیست.

ساده سینه: صافى دل، که سینه او صفا یافته و آماده منعکس شدن نور الهى در آن است. که سینه او از خیال فاسد پاک است، وبه همین دلیل مانند آینه یی است که عالم غیب را نشان می دهد.

سر: آن چه آن را پنهان داشته و براى همگان دسترسى بدان ممکن نیست:

            یار را با یار چون بنشسته شد             صد هزاران لوح سر، دانسته شد

            لوح محفوظى است پیشانى یار             راز کونینش نماید آشکار

  2642- 2641 6

چون سینه مرید صافى باشد سرّى که درون سینه مراد است بى‏گفتار در آن منعکس مى‏شود.

ما: از ضمیر مقصود شخص مولوى است، نه خداى تعالى و بیتهاى بعد مؤیّد این نظر است.

مُوقِنْ: (اسم فاعل از ایقان) یقین دارنده، معتقد، آگاه ومطلع

مؤمن آینه مؤمن: ناظر است به حدیث «اَلمُؤمِنُ مِرْآةُ الْمُؤمِنِ» و «الْمُؤمِنُ مِرْآةُ الْمُؤمِنِ وَ الْمُؤمِنُ أخُو الْمُؤمِنِ یَکُفُّ عَلَیْهِ ضَیْعَتَهُ وَ یَحُوطُهُ مِنْ وَرائهِ»[2]:

            مؤمنان آیینه همدیگرند             این خبر مى‏از پیمبر آورند

  1328 /د1

 نقد: سکهْ زر راگویند ودراینجا کنایه از دل وباطن سالک است که ایقان وآگاهی پیر آن را محک می زند ومی گوید که خالص است یا ناخالص؟

بر مِحَک زدن: محک: اسم آلت از حک: ساییدن. محک سنگى بوده است سیاه که صرّافان زر را بدان مى‏سودند.

قلب را و قلب را: یک‌بار به معنی دل است و بار دیگر به معنی ناخالص.

 ( 3158) که او افکار و تجسسها و رازهاى شما را در دل شما مى‏بیند چون تار موى نازکى که در شیر خالص دیده مى‏شود.( 3159) کسى که صفحه ضمیرش ساده و بى‏نقش باشد آینه نقشهاى غیب است.( 3160) او راز دل ما را مى‏فهمد زیرا که مؤمن آینه مؤمن است .( 3161) و چون دید نقد ما را بمحک زده یقین را از شک و خوب را از بد تمیز مى‏دهد. ( 3162) چون جان او محک نقدها است البته قلب را از سالم تمیز خواهد داد.

مولانا در ابیات پیشین گفت چگونه مى‏توانم سرّى را که در سینه نهان دارم بیان کنم.

اکنون مى‏گوید آن کسی که سینه او از خیالهاى فاسد پاک است، آیینه‏اى است که آن چه دیگرى در سینه دارد در آن نقش مى‏بندد، چنین کسى تواند سرّى را که درون من است و قوّت مرا شکسته است و نتوانم آن را پدید کنم دریابد، و او مى‏تواند نقد ما را بیازماید و حقیقت را معلوم کند، و اوست که مى‏تواند قلب را از قلب (دل) بشناسد، و در نسخه‏اى «پس ببیند نقد را و قلب را». و این ضبط مرجح مى‏نماید و مرجح آن آمدن نقد است با قلب در بیتهاى دیگر:

            چون که حق و باطلى آمیختند             نقد و قلب اندر حرمدان ریختند

  2966 /د2

            مر محک را ره بود در نقد و قلب             که خدایش کرد امیر جسم و قلب‏

  1783 /د4

چکیدهْ کلام مولانا دراین ابیات این است که: واصلان به حق، آن‌چه در باطن شما می‌گذرد و به آن می‌اندیشید و در جست‌و‌جوی آن هستید، به وضوح می‌بینند، همان‌گونه که شما تار مو را در شیر خالص می‌بینید. توانایی مردان حق که در درون آنان جز عشق و آرزوی جمال حق نقشی نبسته، بسیار فراتر از توصیف کلامی است؛ از این‌رو مانند آینه‌ای هستند که عالم غیب را نشان می‌دهند و اسرار درون را باز می‌نمایند. واصلان به حق، نقد سکه زراند؛ یعنی دل سالک را با ایقان و آگاهی محک می‌زنند و می‌گویند که خالص است یا ناخالص؟