اصحاب کهف: چند تن از درباریان دقیانوس که هدایت یافتند، و از دربار او گریختند و به غارى شدند و در آن جا خفتند. دراین قصهْ می بینیم که آنها سیصد وچند سال درغار خفته بودند ودراین سالیان دراز بدنهای آنان نپوسید وایمان آنها دگرگون نشد.[1]

عَنود: ستیزه گر، لجوج، کینه‌توز و لجباز.

قیام: برخاستن.

تقلّب: یعنی دگرگونی و از حالی‌به‌حالی شدن. گردیدن از این پهلو بدان پهلو

رقود: جمع راقد: خفته. خفتگان. برگرفته است از آیه شریفه: «وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ اَلْیَمِینِ وَ ذاتَ اَلشِّمالِ...» و پندارى آنان را بیدار و آنان خوابند و مى‏گردانیمشان به راست و به چپ...» [2]

( 3187) اولیا در حال ایستادن و نشستن و خواب و پهلو بپهلو شدن چون اصحاب کهفند.( 3188) که آنها را در کارها بدون زحمت و تکلف پهلوى راست و پهلوى چپ مى‏گردانند.( 3189) پهلوى راست چیست کارهاى خوب و روحانى پهلوى چپ چیست کارهاى بدن و مشاغل تن.( 3190) این هر دو کار از انبیا صادر مى‏شود در حالى که آنها از هر دو بى‏خبرند و چون کوهى هستند که آواز را منعکس مى‏کند.( 3191) اگر انعکاس صوت سخن خوب یا بد بگوش تو برساند خود کوه از آن دو خبرى ندارد.

مولانا دراین ابیات می گوید: اولیاى خدا چون با خدا متصلند، هر چه کنند به اراده اوست و بلکه هر چه کنند کرده اوست، و خود از آن احوال و تقلّبات آگاهى ندارند، چنان که اصحاب کهف در غار از راست به چپ و از چپ به راست مى‏گردیدند، تا بدنهاشان بى‏گزند ماند و اگر کسى آنان را مى‏دید مى‏پنداشت زنده‏اند چرا که جنبش داشتند، حالى که آنان در خواب بودند و از جنبش خود ناآگاه. حالات اولیاى خدا نیز چنین است. آن گاه که به این جهان و اشغال آن نپردازند، و به حق مشغول باشند مصداق ذات الیمینند، و آن گاه که به خود مشغولند، مصداق ذات الشمال و در هر دو حالت مسخر امر پروردگارند و آن چه کنند به اراده حضرت حق است بى‏آن که خود بدانند یا در آن تصرفى کنند:

          هر شبى از دام تن ارواح را             مى‏رهانى مى‏کنى الَواح را

          مى‏رهند ارواح هر شب زین قفص             فارغان از حکم و گفتار و قصص‏

          شب ز زندان بى‏خبر زندانیان             شب ز دولت بى‏خبر سلطانیان‏

          نى غم و اندیشه سود و زیان             نى خیال این فلان و آن فلان‏

          حال عارف این بود بى‏خواب هم             گفت ایزد «هُمْ رُقُودٌ زین مَرَم»

392- 388 1

مولانا می‌گوید: «اولیای حق مثل اصحاب کهف‌اند که در هر حالتی آرامش دارند. در امور دنیا خواب هستند و بیدار به حق. اوبرای صحت گفتارش به آیهْ قرآن اشاره می کند که خداوند پیرامون اصحاب کهف می فرماید: «وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ اَلْیَمِینِ وَ ذاتَ اَلشِّمالِ...» شما آنها را بیدار می‌پندارید درحالی‌که خفته‌اند و ما آنها را به راست و چپ می‌گردانیم. این به راست و چپ گردانیدن درباره اولیا بدین معناست که: اگر مشیت الهی آنها را به کار نیک وا‌دارد، ذات‌الیمین است و اگر به اشغال تن و امور مادی گرفتار کند، ذات‌الشمال است. سپس می‌گوید: انبیا نیز چنین‌اند و مانند کوهی که وقتی صدایی به آن می‌رسد آن را منعکس می‌کند، هرچه می‌کنند بازتاب فعل حق است.