عزّت آدمى به عقل است

سیر نزولى انسان

هُش: مخفّف هوش.

عقل کلّ: عقل اوّل.

نژند: لاغر، ضعیف، ناتوان.

حیوان انسى: دام. جانداران که با آدمى انس گیرند.

کمى: کم ارزش بودن.

سبیل: روا، مباح، حلال، بى‏بها، مأخوذ از ترکیب «فى سبیل اللَّه» در راه خدا:

          پیش درویشان بود خونت مباح             گر نباشد در میان مالت سبیل‏

(گلستان، ص 184)

وحشی: یعنی حیوان و در مقابل آن انسان یعنی انسان معرفت‌جو و مشتاق حقیقت.

وحشی شد از آن دم: یعنی از نَفَس رحمانی وهدایت پروردگار روی گردانید.

جَلیل: بزرگ.

عقل جلیل‌: همان عقل کلِ هوشمند است که قادر به سیرالی‌الله و ادراک اسرار حق است.

نادره: عجیب، شگفت.

حُمُر: جمع حمار: خر.

نمستنفره: (اسم فاعل از استنفار) رمنده. برگرفته است از قرآن کریم :«کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُّسْتَنفِرَةٌ . فَرَّتْ مِن قَسْوَرَةٍ»: گویى گورخرانى رمیده‏اند، که از (مقابل) شیرى فرار کرده‏اند![1].

ُشّاب ورُماح: یعنی تیرها و نیزه‌ها.

عقل عقل: همان عقل کل عقل کامل، یا نخستین جلوه پروردگار است و اگر عقل جزئی ما از عقل کلی و از جلوه‏های ذات الهی رم کند و گریزان شود، دیگر عقل نیست، بلکه پدیدهْ حیوانی است.

 از بهر: براى، به خاطر.

صَلاح: سودمند بودن، فایده داشتن.

مُباح: حلال.

زاجِر: مانع، باز دارنده.

وَدود: از نامهاى خدا.

سَمى: بلند مرتبه،بلند پایه.

یارِ سمی: یعنی دوست بلند پایه،رفیق اهل معرفت.

نَقل: انتقال.

 ( 3323) هوش چیست؟ هوش عقل کل است عقل جزئى نیز هوش است ولى هوش پست.( 3324) تمام حیواناتى که از انسان دورى مى‏کنند و نسبت باو وحشى هستند از حیواناتى که با انسان مأنوس و اهلى هستند پست‏ترند. ( 3325) خون آنها براى خلق سبیل و مباح است براى اینکه از عقل صاحب جلال گریزان هستند.( 3326) عزت وحشیان براى آن از میان رفته که مخالف امر انسان شده‏اند.( 3327) (در قرآن مجید در حق کفار مى‏فرماید: »کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ »یعنى مثل اینکه خران گریخته‏اى هستند که از جلو شیر فرار کرده‏اند حضرت مولوى اشاره به آیه مزبور مى‏فرماید) وقتى تو وحشى گردیده و چون خر گریخته شدى دیگر چه عزتى دارى. ( 3328) کشتن خر جایز نیست ولى وقتى وحشى شد خونش مباح مى‏شود.( 3329) خر دانش ندارد که او را از وحشى بودن باز دارد ولى با این وصف خدا او را معذور ندانسته است.( 3330) پس اگر آدم از گفتار فرستاده خدا وحشى گردیده و متنفر شد چگونه معذور خواهد بود.( 3331) از این جهت همان طور که خون حیوانات وحشى نزد تیر اندازان و نیزه پرانان حلال است خون کفار نیز حلال شده است.( 3332) زن و فرزندشان سبیل است چون عاقل نبوده و رانده از درگاه خدا و ذلیل هستند.( 3333) عقلى هم که از عقل عقل رم کرده دورى گزیند از مرتبه عقل فرود آمده در شمار حیوانات قرار گرفته است.

مولانا هوشِ معرفت‌یاب را تعریف می‏کند، که همان عقل کل است. وی هوش جزئی (عقل جزئی) را از سنخ عقل کل می‏داند اما در مقایسه، ضعیف و کم‌توان می‏باشد. مولانا بارها از عقل و هوش کلی سخن گفته است و آن را تحسین می‏کند و درجهْ اعتبار انسان را به مقدار بهره‌مندی از عقل و هوش می‏داند. انسان برای بقای خود مجاز است که خون حیوان را بریزد، زیرا حیوان از عقل عالی، یا عقل معرفت‌یاب دور است.

مولانا می‏گوید: خر را برای آن که تربیت شود نباید کشت، چون فایده ندارد. اما اگر وحشی و نافرمان باشد، می‌توان هر بلایی را بر سرش آورد. البته خر نمی‏‏فهمد و آن‌چه زاجر او (چارپادار) می‏داند، او درک نمی‏‏کند، با این حال خدای مهربان او را معذور نمی‏‏داند و چون عقل ندارد باید با چوب او را ادب کرد. حال، در جایی‌که خداوند، خر ناآگاه را معذور ندارد، انسانی که نخواهد بفهمد، طبعاً معذور نخواهد بود. لذا مولانا می‏گوید: ای انسان شگفت‌انگیز و ای رفیق اهل معرفت! اگر بخواهی از نفَس رحمانی اولیاءالله و هدایت پروردگار گریزان باشی چه عزتی برای تو خواهد ماند. مولانا نتیجه می‏گیرد که کفار، همان انسان‌هایی هستند که نمی‏‏خواهند بفهمند و از نفس رحمانی روی‌گردانند. لذا نه ‌تنها خودشان، که خون زن و فرزندانشان نیز مباح است.

ازاین بیان نیزسرّ جنگ با کفّار مشخص می شود. مولانا مى‏گوید خر جاندارى است اهلى و نمى‏باید او را کشت لیکن اگر وحشى شد و دیگران را آسیب رساند کشتنش رواست. درست است که خر را خردى نیست تا او را از گزند رساندن به دیگران منع کند ولى چون موجب آزار دیگران است جاهل بودن مانع از کشتن او نمى‏شود. کافران نیز چنینند و سرّ آیه قرآن کریم که: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ اَلدِّینُ لِلَّهِ».. بکشید آنان را تا فتنه‏اى نماند و دین خدا را باشد...»[2]

مولانا می گوید:درست است که اینان داراى عقل جزئى بودند اما به گرایش به کفر آن عقل را از دست دادند و به مرحله حیوانى منتقل شدند که: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ.- » آنان همچون چار پایانند، بلکه گمراهترند»[3] پس عزّت آدمى به عقل است و اگر عقل را از دست داد آن عزّت را از دست مى‏دهد و به مرحله حیوانى مى‏رسد.