حرکتى که در عالم طبیعت دیده مى‏شود همه از دریاى وجود حضرت حق جلّ و علاست

المعنى هو اللَّه: حقیقت خداست، هر چه هست خداست.

شیخ دین: شارحان مثنوى را در تفسیر آن اختلاف است. انقروى نویسد: « مراد صدر الدین قونوى است، لیکن دلیلى بر تخصیص ندارد». بعضى آن را به شخص رسول اکرم تطبیق کرده‏اند .

ازمِرا ساکن کردن: یعنی ازحمله وستیز باز داشتن.

مِراء: درافتادن وستیزه کردن است.

موج گاه: جایى که موج از آن بر مى‏خیزد.

آن‌چه آتش با گیاه می‏کند: این است که آن را در خود محو می‏کند، یا هستیِ ظاهری آن را می‏گیرد.

 ( 3350) باد را خداى ما براى قوم عاد اژدها کرده.( 3351) و براى مؤمنین باعث امنیت و صلح قرار داده بود.( 3352) شیخ دین فرموده است که «المعنى هو اللَّه» (یعنى معنى همانا خدا است) بلى خداوند رب العالمین دریاى معانى است‏.( 3353) و تمام طبقات زمین و آسمان در آن دریا چون خاشاکى هستند. ( 3354) رقصها و حمله‏هاى خاشاک بر روى آب هم از موج زدن آب است نه از خود او.( 3355) اگر بخواهد که او ساکن باشد و از کوشش باز ایستد بساحل پرتابش مى‏کند.( 3356) وقتى از ساحل او را ربوده و بدست امواج مى‏سپارد معامله او با خاشاک معامله آتش است با گیاه.( 3357) این حکایت آخر ندارد اکنون بقصه هاروت و ماروت بر گردیم‏.

مولانا به قصهْ هود پیامبر و قوم عاد اشاره می‏کند و نشان می‏دهد که جریان باد به دست مشیّت الهی، برای کافران عذاب می‏شود و هنگامی‏که به مؤمنان می‏رسد، به دعای هود، آرام و بی‌آزار می‏گذرد. همهْ اینها نشانه‌ْ آن است که قدرت حقیقی و وجود حقیقی، در عالم غیب و عالم «معنا» است.

«شیخ دین، بحر معنا‌های ربّ العالمین» همان وجود مبارک پیامبر اسلام است که فرمود: معنا خداست، زیرا آنچه هستیِ حقیقی و دائم دارد خداست ، و ما چون خاشاکی در دست امواج دریای حق و به فعل حق حرکت می‏کنیم. مولانا براین باور است که:حرکتى که در عالم طبیعت دیده مى‏شود همه از دریاى وجود حضرت حق جلّ و علاست و نسبت کلّ عالم به خدا چون نسبت خاشاک به دریاست. چون آب به تلاطم در آید خاشاک به جنبش در افتد و چون دریا آرام گیرد خاشاک خاموش بر ساحل نشیند:

          عقل پنهان است و ظاهر عالمى                صورت ما موج و یا از وى نمى‏

          هر چه صورت مى‏وسیلت سازدش             ز آن وسیلت بحر دور اندازدش‏

1113- 1112 / د 1