باقی قصهْ هاروت وماروت ونَکال وعقوبتِ ایشان هم دردنیا به چاه بابل

حمیت وتعصب دینى برخاسته از خود بینى وتکبراست

نکال: یعنی عقوبت وکیفر برای عبرت دیگران

گناه: نافرمانى.

فسق: در لعنت بیرون شدن از راه استقامت است و دور شدن از راه است. و در اصطلاح واگذاشتن حکم خداست.

دست خاییدن: یعنی دست خود را جویدن، کنایه از دریغ خوردن.

خویش در آینه دیدن: اشارت است به داستان مردى که خود را در آینه زشت دید، آینه را بر زمین زد.[1]

          آینه گر نقش تو بنمود راست             خود شکن آیینه شکستن خطاست‏

نظامى

آتش: کنایت است از غضب. اشارت است به حدیثى که گوید غضب از شیطان است و شیطان از آتش

حمیت: حَمِیَّت، حَمِیَّه. در این بیت به معنى غیرت آمده است. تعصب براى دین، عیرت یک مومن که نه خود گناه می کند ونه می تواند گناه دیگران راببیند:

          قصدِ خون تو کنند و قصدِ سر             نه از براى حمیت دین و هنر

1148 / د 5

کبر: خود بینى، بزرگ بینى.

کبریا: بزرگى، لیکن در این بیت به معنى متکبر آمده است.

آتش: در اینجا به معنى گرمى و حمیت دینى است چه غضب اگر براى خدا باشد پسندیده است و اگر براى هواى نفس باشد ناپسند.

روشنگر: روشن بین، که دیده درون بینى دارد و نیز به معنى نشان دهنده راه، بر طرف کننده ابهام و تردید.

سیه کار: گناهکار.

مُغْفَل: فریب خورده، اغفال شده وگمراه

سپاه و چاکران: استعارت از فرشتگان وملائک مقرّب است.

چاکِ ران: شهوت‏رانى، و مقصود آلت تناسلى است:

          در تو تا کافى بود از کافران             جاى گند و شهوتى چون کاف ران‏

1230 / د 1

از آن معنى: مقصود قوه شهویّه است که در فرشته نیست.

بیش نپذیرد سما: دیگر آسمان جاى شما نخواهد بود.

 ( 3358) وقتى فسق و گناه مردم را مى‏دیدند.( 3359) از خشم دست خود را مى‏خاییدند ولى عیب خود را نمى‏دیدند. ( 3360) مرد زشتى عکس خود را در آینه دید و پشت بر آینه نموده روى ترش کرد.( 3361) شخص خود بین چون از کسى جرمى دید آتش از دوزخ در درونش روشن مى‏شود.( 3362) او این کبر را حمیت دینى تصور کرده ولى نفس گبر را در درون خود نمى‏بیند. ( 3363) حمیت دین نشان دیگر دارد و از اثر او آتش بیک دنیاى سبز و خرم بدل مى‏گردد.( 3364) خداوند فرمود اگر شما نهادتان روشن است ببد کاران بد نگاه نکنید.( 3365) شما شکر کنید که از شهوت و داشتن آلت تناسلى بى‏نصیب هستید. ( 3366) اگر من آن معنى را در شما قرار دهم آسمان دیگر شما را نخواهد پذیرفت‏.

مولانا می‌گوید: انسان خودبین و خودپسند. از مشاهدهْ عیب دیگران، مانند آتش دوزخ خشمگین می‌شود و این کبر و غرور را حمیّت و غیرت دینی می‌خواند و نفس کافر خود را از درون نمی‌بیند. او می گوید:حمیت دینی این باشد که غیرت مؤمن به او اجازهْ گناه ‌کردن ندهد و تاب مشاهدهْ گناه دیگران را هم نداشته باشد؛ این حمیت ، آتشی است که چیزی را نمی‌سوزاند و به عکس، دنیا را سبز و خرم می‌کند.

حضرت حق‌تعالی به هاروت و ماروت و دیگر فرشتگان گفت: اگر شما دارای ضمیر روشن و نورانی هستید، به گناه‌کاران غفلت‌زده توجه نکنید و انسان‌ها را به خاطر آن‌که مغلوب شهوات می‌شوند، نکوهش مکنید؛ چراکه شما نیز اگر در وضعیت آنان بودیدای بسا می‌لغزیدید. شکر و ثنای حق گویید. ای سپاهیان ملکوت و ای فرشتگان مقرّب که از کمند شهوات و دل‌بستگی به امیال جنسی رها شده‌اید! اگر از آن غریزهْ جنسی که در وجود انسان نهادم، به شما نیز دهم، به‌طور قطع دیگر آسمان شما را نمی‌پذیرد. همچنین مولانا هشدار می دهد که نباید به نام دین وحمیّت دینی به خود مغرور شد و از کار نیکى که کرده بر خویش ببالد و بر کار بد دیگران عیب نهد و آن عیب را حمیت دینى به حساب آرد. زیرا بسا که چنین حمیّت برخاسته از خود بینى است. امیر مؤمنان فرماید: «اى بنده خدا در گفتن عیب کسى که گناهى کرده است شتاب مکن چه امید مى‏رود که آن گناه را بر او ببخشند، و بر گناه خُرد خویش ایمن مباش، چه بود که تو را بر آن عذاب کنند. »[2]