به عیادت رفتن ِکر، بر ِهمسایهْ رنجور خویش

به گفته استاد شهیدی : مرحوم فروزانفر در مأخذ قصص و تمثیلات مثنوى این لطیفه را نیاورده. نیکلسون می نویسد: من اصل حکایت را در داستانهاى قدیم نیافتم. کریستین سن داستان را به محبوب القلوب ارجاع مى‏دهد. این داستان را غرس النعمه محمد بن هلال صابى (وفات 480 ه ق) چنین آورده است[1]:

محمد بن عبد الملک بیمار شد. احمد بن خالد که کر بود به عیادت او رفت و پرسید:

- چگونه‏اى؟- حالى بد دارم.

- الحمد للَّه، کدام یک از پزشکان به دیدنت مى‏آیند؟- ابلیس- مبارک رفیقى است. چه براى تو تجویز کرده است؟- آجر کوبیده.

- سبک و نیکوست آن را بگیر و از دست مده.

به عیادت رفتن ِکر، بر ِهمسای? رنجور خویش

خطا پذیری تصورات واینکه با عقل ناقص نمی توان به حقیقت رسید

افزون مایه: بسیار بهره‏مند از دانش یا مال.

بُدّ: چاره.

محنت کش: کنایت از رنجور، بیمار.

ابا: با، آش.

ماشبا: آش ماش.

صحّ: نیکلسون آن را به ضم صاد ضبط کرده است. صحّ به ضم اول و تشدید دوم خلاف سقم است به معنى تندرستى و بهى از بیمارى. و صحّ به فتح اول و تشدید دوم معنى صحیح است مى‏دهد.

          در میان صالحان یک اصلحى است             بر سر توقیعش از سلطان صحى است‏

2622 6

 صُحّ نُوشَت : یعنی ان شاء الله تندرست خواهی شد یا خدا صحت بدهد، نوش جانت.

( 3374) کسى بشخص کرى گفت همسایه تو بیمار است.( 3375) کر با خود گفت من با این گوش کر از گفته آن رنجور چه خواهم فهمید.( 3376) بخصوص اینکه او رنجور و صدایش ضعیف است ولى چاره نیست باید بروم‏( 3377) وقتى جنبش لبهاى او را ببینم بعقل خود گفته او را حدس مى‏زنم‏.( 3378) وقتى بگویم حالت چطور است البته خواهد گفت خوبم یا خوشم.( 3379) من مى‏گویم شکر خدا را- غذا چه خوردى؟ او خواهد گفت شربت یا آش ماش.( 3380) من مى‏گویم نوش جان طبیبت کى است؟ البته مى‏گوید فلان کس.

جوابات قیاسى: یعنی پاسخ هایی که حدس زده بود بیمار به خواهد گفت، ونیز پاسخ هایی که در برابر گفته های بیمار در ذهن خود جور کرده بود.

نکر: یعنی ندانستن انکار، گران آمدن، اما در اینجا به معنی خلاف انتظار است.

پر آزار ونکر: یعنی رنجیده وشگفت زده

عَدُوّ: عدو، دشمن.

صحّه: صِحَّةً: سلامت باشى. مصدر است براى دعا چنان که گویند: «نعیما» یعنى «انعم اللَّه علیک».

( 3381) من مى‏گویم قدمش مبارک است اکنون که او آمده کارت خوب خواهد شد.( 3382) ما تجربه کرده‏ایم پاى او سر هر مریض برسد حاجتش روا مى‏گردد.( 3383) شخص کر این جوابها را پیش خود بقیاس درست کرد و عکس آن واقع شد. ( 3384) وقتى گفت حالت چطور است گفت آخ مردم کر گفت شکر خدا را و مریض از این جواب آزرده شد.( 3385) که این شکر چیست؟ این دشمن من است یا قیاسى پیش خود کرده و حدسش بغلط رفته.( 3386) بعد شخص کر پرسید چه خورده‏اى؟ جواب داد زهر مار گفت نوش جان از این جواب کدورت و قهر مریض بیشتر شد.( 3387) بعد پرسید کدام یک از اطبا براى معالجه پیش تو مى‏آید.

مضمون این ابیات به گفته استاد شهیدی خطا دانستن تصورهاست که ما از آن چه پیرامونمان مى‏گذرد داریم و با عقل ناقص خود مشکلات را مى‏گشاییم و مى‏پنداریم به حقیقت رسیده‏ایم، حالى که این خیال باطل ما در دیده حقیقت بین خطاى ماست.

کر پیش خود چنین نهاد که چون نزد این بیمار روم پرسم چگونه‏اى؟ گوید: به‏ام. گویم: سپاس. گویم چه خورده‏اى؟ گوید: فلان آش. گویم نیک است، کدام پزشک چنین دستورى داده است؟ گوید: فلان. گویم ما او را آزمودیم، مبارک قدم است هر جا رود بیمارى را از بین ببرد و با چنین قیاسى که پیش خود نهاده بود نزد بیمار رفت. کر چون نزد بیمار شد پرسید: چگونه‏اى؟ بیمار از سختى درد گفت: مردم. چنان که بسیارى بیماران به هنگام شکوه از درد چنین گویند.

کر به قیاسى که خود کرده بود پنداشت گفته است: «به‏ام» گفت سپاس خدا را.

بیمار که از قیاس کر آگاه نبود چون پاسخ را شنید برنجید و به خود گفت چه جاى سپاس است. پس او دشمن ماست و چون شنید که من سخت بیمارم و در آستانه مردن، گوید سپاس که چنینى. اما کر سخن او را نشنیده بود و از روى قیاس خود پاسخ داد. پس پرسید: چه خورده‏اى؟ گفت: زهر کر به قیاس پیشین خود پنداشت گوید فلان آش. گفت: نوشت باد، تندرستى است. بیمار را قهر بیشتر گشت. سپس کر پرسید: کدام پزشک نزدت آمد؟ بیمار از رنجورى و یا از سر خشم گفت: عزرائیل. کر به قیاس خود گفت: مبارک قدم است. کر از پس این گفتگو گفت سپاس [خدا را] حالا از پیش او بروم.