صَلِّ إِنَّکْ لَمْ تُصَلِّ یا فَتَى‏: اشاره به حدیثى است که در مسند خالد بن ولید از ابو عبد اللّه اشعرى روایت شده است که «رسول خدا (ص) مردى را دید که نماز خواند و رکوع را تمام نکرد و سجده را سبک به جا آورد. پیغمبر (ص) او را فرمود تا رکوع را تمام کند و گفت اگر بدین حالت مى‏مرد بر غیر ملّت محمد مرده بود»[1]

خوف: ترس و مقصود از خوفها بیم از معصیتهاى خفى است چون ریا و عجب که با عبادت در آمیزد. نماز گزار پندارد که عبادت مى‏کند، حالى که در گناه به سر مى‏برد.

اِهْدِنا: راه نما ما را. برگرفته است از قرآن کریم:«اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ.صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ»:ما را به راه راست هدایت کن.راه کسانى که آنان را مشمول نعمت خود ساختى؛ نه کسانى که بر آنان غضب کرده‏اى؛ و نه گمراهان.[2] و:«رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنتَ الْوَهَّابُ»:(راسخانِ در علم، مى‏گویند:) «پروردگارا! دلهایمان را، بعد از آنکه ما را هدایت کردى، (از راه حق) منحرف مگردان! و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زیرا تو بخشنده‏اى![3] و:«وَلِیَعْلَمَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَیُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِینَ آمَنُوا إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»:و (نیز) هدف این بود که آگاهان بدانند این حقّى است از سوى پروردگارت، و در نتیجه به آن ایمان بیاورند، و دلهایشان در برابر آن خاضع گردد؛ و خداوند کسانى را که ایمان آوردند، بسوى صراط مستقیم هدایت مى‏کند.[4]

ضالّین: جمع ضاّل: گمراه.

اهل ریا: ریاکار.

ریا: کار نیکى است که براى نشان دادن به مردم کنند.

قیاس: حدس، تخمین، چیزى را مانند چیزى گرفتن.

قیاس حدس: در اصطلاح منطقیان ترکیب دو یا چند قضیه است که پذیرفتن آن قضیه‏ها مستلزم پذیرفتن نتیجه باشد. چنان که گویى «من مى‏اندیشم» و هر اندیشنده زنده است، که نتیجه آن «پس من زنده‏ام» خواهد بود. اگر ترتیب مقدمات چنین باشد قیاس عقلانى است، لیکن گاه ترتیب قضایا استنباط است از ظاهر چیزى.

چنان که آدمى شبهى را ببیند که در جنبش است و قیاسى چنین ترتیب دهد که این جسم مى‏جنبد و هر جنبنده‏اى جان دارد، پس آن جان دارد. چنین قیاسى حسى است و بسا که درست نیست چه ممکن است جنبش آن شبح بر اثر باد یا محرک دیگر باشد. مولانا قیاس عقلانى را نیز کافى نمى‏داند.

          چون نیابد نص اندر صورتى             از قیاس آن جا نماید عبرتى‏

          نصّ وحىِ روحِ قُدسى دان یقین             و آن قیاس عقل جزوى تحت این‏

3583- 3582/د 3

چون قیاس عقلانى چنین باشد پیداست که نتیجه قیاس حسّى چگونه است.

          آن مگس بر برگِ کاه و بَولِ خر             همچو کشتى‏بان همى‏افراشت سر

          گفت من دریا و کشتى خوانده‏ام             مدّتى در فکرِ آن مى‏مانده‏ام‏

          اینک این دریا و این کشتى و من             مردِ کشتیبان و اهل و راى زن‏

1084- 1082 1

صحبت ده ساله: یعنی دوستی دیرینه

حرف: کنایت از الفاظ.

غیب گیر: که از عالم غیب شنود. گوش جان، عقل.

 وحیى که هست از حد فزون : یعنی وحیی که درمحدودیت ها ومقیدات زندگی ما نمی گنجد زیرا به دریای بینهایت حق پیوسته است .

( 3404) حضرت رسول بیک نفر ریاکار که تازه از نماز فارغ شده بود فرمود برخیز نماز بخوان تو نماز نخواندى.( 3405) براى چاره این‏ گونه ترسها است که در هر نماز باید گفت اِهْدِنَا اَلصِّراطَ اَلْمُسْتَقِیمَ 1: 6 (بار الها ما را براه راست هدایت کن) ( 3406) و این نماز مرا با نماز گم گشتگان و اهل ریا میامیز.( 3407) بر اثر قیاسى که آن کر نمود دوستى ده ساله همسایه از میان رفت.( 3408) خواجه گمان دارد که مشغول طاعت و عبادت است غافل است که با جان کندن مشغول معصیت است.() قیاس گمراه کننده است مخصوصاً وقتى حس پست تو در وحى و مطالب عالیه بقیاس متوسل شود.( 3409) گوش حس تو اگر چه در خور حرف است و سخنان مردم را مى‏شنود ولى آن گوش که مطالب عالیه غیبى را بشنود کر است و نخواهد شنید.

مولانا می گوید: در حدیث آمده است که مردی به مسجد پیامبر آمد و نماز خواند و نزد پیامبر رفت و سلام کرد. پیامبر جواب او را نداد و فرمود: تو نماز نخواندی، برو نماز بخوان. بار دوم خواند و حضرت جواب سلام او را داد، اما گفت: تو نماز نخواندی برو نماز بخوان، تا سه بار تکرار شد. مولانا می‏گوید: از بیم آن‌که در راه خدا نباشیم و نماز ما را نپذیرند، در هر نمازی « اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ » می‏گوییم و از خدا می‌خواهیم که نماز ما را با نماز گمراهان و ریاکاران نیامیزد.

مولانا پس از طرح داستان کر و مقدمه چینیهاى وى نزد خود، گوید بیمار- پرسى وى به جاى خشنودى بیمار، دشمنى او را بر انگیخت. آفت عیادت این است، پس آفت عبادت چگونه خواهد بود. و سرانجام مى‏گوید اگر در دانسته‏هاى خود تنها به حس، یا آن چه مقدمات آن حس است بسنده کنى، بدان که درون تو را آن روشنى نیست که حقیقت از عالم غیب بر آن بتابد و براى نشان دادن آن عبادت که به حقیقت معصیت است نماز اعرابى و انکار رسول (ص) را بر وى نمونه مى‏آورد و چاره را در آن مى‏بیند که پى در پى از خدا باید هدایت خواست که خدایا نماز مرا خالص و خاصّ خود گردان، نه چون نمازى که گمراهان و ریاکاران کنند.