اول کسى که در مقابله نصّ قیاس آورد، ابلیس بود

نَصّ: هر لفظ که بر معنى صریح دلالت کند و احتمال معنى دیگر در آن نرود، و نصّ در اصطلاح اصولیان آیه یا حدیثى است که رافع هر گونه احتمال بود چون «أَحَلَّ اَللَّهُ اَلْبَیْعَ وَ حَرَّمَ اَلرِّبا» [1]

قیاس: در اصطلاح اصولیان اجراى حکم شرعى است در موضوعى به خاطر وجود حکم در موضوعى مشابه آن. قیاس از جمله دلیلهایى است که نزد فقیهان اهل سنّت و جماعت معتبر است. ولى فقیهان شیعه آن را نمى‏پذیرند جز در قیاس منصوص العلّة، یعنى آن جا که حکمى بر موضوعى به خاطر علّتى خاص تعلق گرفته باشد و به علتى که موجب تشریع حکم است تصریح شده باشد. که در این صورت آن حکم را بر موضوع دیگرى که همان علت را دارد مى‏توان سرایت داد. چنان که گویند شراب حرام است به خاطر مستى آوردن آن. پس مستى آور دیگرى را نیز که حکمى در باره آن در دست نیست به شراب مى‏توان قیاس کرد و آن را حرام دانست.

 نکوهش از قیاس ،حقیقت را به گمان وقیاس نمی توان یافت

مذمت از قیاس و علم ظاهری

قیاسک: تصغیر قیاس از راه تحقیر، به خاطر بى‏ارزش بودن آن.

اول آن کس کین قیا‌سک‏ها نمودابلیس بود: نخستین کسی که در برابر انوارالهی، قیاس‌های ناچیز و بی‌ارزش کرد، ابلیس بود؛ زیرا ابلیس، به نقل ازقرآن: «قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِی مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِینٍ»: ابلیس گفت: من از آدم بهترم، زیرا مرا از آتش آفریدی و او را از گل... بی‌گمان آتش از خاک، بهتر است. من از آتش فروزانم و او از خاک تیره. [2]

انوار: جمع نور.

انوار خدا: استعاره از وحى الهى که بر فرشتگان آمد که چون روح خود را در آدم دمیدم او را سجده کنید.

اَکْدَر و کَدِر: تیره، بى‏صفا. ظلمانی

فرع: آن چه از اصل بر آید.

لاَ اَنْسابَ: برگرفته است از قرآن کریم: «فَإِذا نُفِخَ فِی اَلصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ..- چون در صور دمند نسبها آن روز از میان رود...»[3] در روز رستاخیز پاداش را به عمل دهند نه به نسب.

زهد و تقوى فضل را...: برگرفته است از قرآن کریم: «... إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اَللَّهِ أَتْقاکُمْ...- ...» گرامى‏ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست...»[4]

أنساب: جمع نسب، خویشاوندى.

محراب: یعنی مرکز توجه

جانى: منسوب به جان و مقصود نسبتى است که از راه سنخیت روحى به دست آید. به تعالی وکمال روحی بستگی دارد.

میراثهاى انبیا: محتملاً ناظر است به حدیث «اِنَّ العُلَمَاءَ وَرَثَةُ الاَنْبیاءِ اِنَّ الاَنبیاءَ لَمْ تُورّثوا دیناراً و لا دِرْهَماً وَ لکن وَرَّثوُا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ منْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وافرٍ»[5]

أتقیا: جمع تقى: پرهیزکار، با تقوا.

پور بو جهل: عکرمة بن ابى جهل (عمرو بن هشام بن مغیره مخزومى) است. چون پدرش از دشمنان سر سخت رسول خدا (ص) بود، و از کسانى است که مهدور الدم اعلام گردید. اما پس از فتح مکه مسلمان شد و به مدینه رفت و از جانب ابو بکر مأمور جنگ با مرتدان گردید. مومن ومقبول خدا ودوست پیامبر شد. در جنگ یرموک در عهد عمر کشته شد از او حدیثهایى روایت شده است. [6]

پوره: پور:

          خرد پوره آدم چه خبر دارد از این دم             که من از جمله عالم به دو صد پرده نهانم‏

(دیوان شمس، جزء سوم، ص 300)

پوره نوح: پسر نوح، کنعان که داستان او در قرآن کریم [7]و در تفسیرها آمده است:

          پسر نوح با بدان بنشست             خاندان نبوتش گم شد

 زاده خاکى: آدم.

زاده آتش: ابلیس.

مولانا در این داستان با به کار بردن واژه قیاس از هر دو معنى مصطلح آن در اصول و منطق استفاده کرده است: قیاس منطقى که در استدلال به کار رود و قیاس اصولى که برابر نصّ است. چنان که مى‏دانیم وى قیاس منطقى را نزد فیلسوفان تنها راه درست اثبات حقیقت است نمى‏پذیرد و در مطاوى گفتار خود بارها از آن انتقاد مى‏کند، و بى‏ارزشتر از قیاس عقلانى قیاس حسى را مى‏داند.