داستان به عیادت رفتن کر و ترتیب مقدمات پرسش و پاسخ را پیش خود براى نشان دادن بطلان قیاس حسى آورد و سرپیچى شیطان را از سجده آدم و خود را به خاطر نسبت خویش به آتش از وى برتر دانستن نمونه‏اى از قیاس اصولى و اجتهاد برابر نصّ «اسجدوا لآدم». و در پایان براى بهتر روشن کردن مقصود خود که قیاس را ارزشى نیست، باطل بودن اجراى حکم اصل را بر فرع مثل مى‏زند، و از کنعان پسر نوح و عکرمه پسر ابو جهل سخن به میان آورد که اگر چنان قیاس را اعتبارى بود و حکم هر اصلى را بر فرعى که به ظاهر مشابه آن است اجرا توان کردن پس پسر نوح پیامبر شدى و فرزند بو جهل کافر گشتى. اما بزرگى و پیامبرى همچون مال و منال این جهان نیست که پسرى آن را از پدر به ارث برد بلکه موهبتى الهى، و بدان که لایق بود رسد. 

مولانا می گوید: قیاس ابلیس این است که آدم از تاریکی است و ما ابلیسیان از نوریم. ظلمت، فرع بر نور است و نور، اصل است. بنابراین، نشاید که اصل تابع فرع شود. در این‌جا مولانا پاسخ خداوند به ابلیس را می‏آورد: هنگامی که در صور بدمند و قیامت برپا شود، آن روز دیگر بستگی میان مردم نیست و یک‌دیگر را نمی‏پرسند. مولانا از مفاد این آیه نتیجه می‏گیرد که اگر آتش در هستی بالاتر از خاک است، این وابستگی ابلیس به آتش، او را از آدم خاکی برتر نمی‏کند؛ زیرا فضل و لطف خداوند، متوجه پرهیزکاری آفریدگان است. اشاره به آیهْ سورهْ حجرات که: همانا گرامی‌ترین شما در نزد خداوند؛ پرهیزکارترین شماست، نه انساب. پارسایی و پرهیزکاری، میراث این جهان فانی نیست تا ارث ببری، بلکه این میراث، روحانی است و میراث انبیاست و وارث این میراث روحانی، جان‌ها و ارواح پرهیزکاران است. مولانا برای تأیید سخن خود، دو مثال آشنا را ذکر می‏کند: یکی عکرمه پسر ابوجهل که مؤمن و مقبول و دوست پیامبر شد و دیگری پسر نوح پیامبر که با بدان بنشست و خاندان نبوتش گم شد. پس زادهْ خاکی، یعنی نوع بشر که لیاقت معرفت را یافت، اما تو که زادهْ آتشی روسیاه و رانده شدی.

تَحَرّى: صواب جستن. جستجو برای قبله است از روی نشانه ها وقرائن. آن که خواهد نماز گزارد، اگر به خاطر تاریکى یا ابر و یا مانعى دیگر قبله را نداند باید جستجو کند و کوشش به کار برد. اگر تحرى به کار برد و سپس معلوم افتاد خطا کرده نماز او درست است اما در روز آفتابى و قبله پیش رو، تحرّى بى‏معنى است:

          چون تحرى در دل شب قبله را             قبله نىّ و آن نماز او روا

2285/د 1

حَبرْ: دانشمند جهودان، و در اینجا مطلق دانشمند مقصود است. پیشوای مذهبی

نادیده کردن: نادیده گرفتن، وانمودن که آن را نمى‏بیند.

رو تافتن: رو بر گرداندن.

اللَّه اعلم بالصّواب: خدا بدان چه درست است داناتر است.

صفیر: آواز مرغ است.

صفیر مرغ حق: سخن عالم کامل است. یعنی مرد واصل به حق که هرچه بگوید از حق وبرای حق است.

سبق: درس.

ذاتى: حقیقى، واقعى. وجود اصیل

ابدال: جمع بَدیل، و از ابدال مردان کامل مقصود است. آن که صفات حیوانى او به صفات انسانى تبدیل شده باشد:

          کیست ابدال آن که او مُبدَل شود             خمرش از تبدیل یزدان خَل شود

4000 /د3

اصطلاحات ابدال: یعنی بیانی که در لفظ نمی گنجد وآن رابطهْ معنویِ مرشد با مرید است که از آطریق درباطن او تصرف وسیر الی الله رابرای او آسان می کند.این زبان و این اصطلاح با اقوال و الفاظ ربطی ندارد، اما اصطلاحات لفظی، مانند تقلید زبان مرغان است. انسان وقتی که صدای پرنده را تقلید می‏کند، پرنده نمی‏شود، فقط خیال و هوسی است که در سر می‏پروراند.سخنان ابدال ، خاصه در ذوق و حال، دارای مضامین پوشیده است که هر کس حقیقت آن را نداند، چون برخى از گفته‏هاى حلاّج و شبلى و دیگر بزرگان عرفا که پیروان علوم ظاهرى و اهل قال به معنى آن نمى‏رسند:

          اى برادر بر تو حکمت جاریه است             آن ز ابدال است و بر تو عاریه است‏

          گر چه در خود خانه نورى یافته است             آن ز همسایه منوّر تافته است‏

          شکر کن غرّه مشو بینى مکن             گوش دار و هیچ خود بینى مکن‏

3257- 3255/د 1

اقوال: جمع قول: گفتار و مقصود معانى است که از ظاهر الفاظ به دست آید.

 منطق الطیر: گفتار پرندگان و اشارت است به سلیمان (ع) که در قرآن کریم از گفته او آمده است: «... وَ قالَ یا أَیُّهَا اَلنَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ اَلطَّیْرِ...»[1] و مقصود تقلیدى است از آواز، بدون ‏فهمیدن معنى آن.مانند تقلید زبان مرغان ، انسان وقتی که صدای پرنده را تقلید می کند پرنده نمی شود وفقط خیال وهوسی است که در سر می پروراند.

مولانا بار دیگر به مقایسهْ دلایل ظاهری و ادراکات باطنی می‏پردازد. او می‏گوید: چسبیدن به قرائن، دلایل و قیاس‌ها در جایی درست است که حقیقت پیش چشم نباشد. با چسبیدن به قیاس، وانمود نکن که حقیقت را نمی‌بینی. تو مختصری از سخنان مردان حق را می‏شنوی، الفاظ آن را مثل سَبَق و درس یاد می‏گیری، آن‌گاه در ذهن خود قیاس‏ها و استدلال‌هایی بر آن می‏افزایی و از خیالات خود چیزی می‏سازی که وجود حقیقی ندارد، و تو آن را وجود اصیل می‏دانی. این فایده ندارد و تو را به حق نمی‏رساند، ولی وقتی که خورشید نمایان باشد و کعبه در پیش چشم تو آشکار، دیگر روا نیست به دنبال این قیاس‌ها و جستوجو‏ها بروی.