فرق میان علم حصولى و علم حضورى

گردون: فلک اطلس که مى‏پنداشتند ساده است.

دو صد رنگى: استعارت از کثرتها، وگوناگونی مظاهر هستی که نتیجهْ تعینات زندگی این جهانی است.

بى‏رنگى: مرتبه اطلاق ذات و یا وجود مطلق که در آن از کثرت و احکام کثرت نشانى نیست. نور ماه مظهر بى‏رنگى و مقام وحدت است و ابر مظهر الوان و یا کثرتها که بر حسب غلظت و تراکم و یا رقت و تنکى نور ماه به رنگهاى مختلف در آن منعکس مى‏شود پیدایش این کثرتها از نور یک رنگ و یا بى‏رنگ است:

           این عجب کین رنگ از بى‏رنگ خاست             رنگ با بى‏رنگ چون در جنگ خاست‏

2470  / د1

عمل: کار.

وقت لقا: هنگام دیدار.

دیده را از دیده خانه می‌ربود : یعنی چنان چشم به سوی آن نقش‌ها کشیده می‌شد که گویی می‌خواهد از کاسه چشم درآید.

( 3489) در خانه را بسته مشغول صیقل زدن گردیدند و خانه را چون آسمان صاف و ساده نمودند.( 3490) از دو صد رنگ راه ببیرنگى هست رنگ مثل ابر است و بى‏رنگى چون ماه که نور آن ابر را بصد رنگ در مى‏آورد.( 3491) هر رنگ و روشنى و تلألؤ ببینى یقین بدان که او از ماه و ستاره و آفتاب است.( 3492) چینیان چون از کار خود فراغت حاصل کردند جشنى بپا کرده براى اظهار شادمانى دهل مى‏زدند.( 3493) شاه بتماشاى کار ایشان آمده و دید که نقشها و الوان مختلفه آن عقل از انسان مى‏رباید.( 3494) پس از دیدن نقاشى چینیان بسمت رومیان آمده پرده‏اى را که میان دو خانه و دو صفحه نقاشى بود برداشتند.( 3495) عکس تصویر و نقاشى چینیان بصفحه صیقلى شده رومیان افتاد.( 3496) هر چه که چینیان با کمال زحمت و استادى در صفحه نقاشى خود رسم کرده بودند در دیوار صیقلى شده رومیان دیده مى‏شد ولى با طراوت‏تر و شفاف‏تر بطورى که چشمها را خیره مى‏کرد.

همانگونه که اشاره شد داستان چینیان و رومیان مثالى است براى فرق میان علم حصولى و علم حضورى. چینیان مظهر طالبان علم حصولى‏اند که باید آن را با کوشش و از سواد و دفتر به دست آرند و رومیان مظهر علم حضورى‏اند که تحصیل آن نیازى به مقدمات از قبیل کتاب و دفتر و تعلیم معلم ندارد. صوفیان سینه را از آلایشها پاک مى‏کنند، تا همچون آینه قابل انعکاس گردد:

          دفتر صوفى سواد و حرف نیست             جز دل اسپید همچون برف نیست‏

159/ د 2

همین که با تحمل ریاضت و مراقبت بر عبادت، درون روشن گردید علم از سوى بارى تعالى بر آن پرتو مى‏افکند:

          بى‏ز تقلیدى نظر را پیشه کن             هم براى عقل خود اندیشه کن‏

3344/ د 6

نمونه این دو علم و یا بهتر بگوییم، دو نمونه وقوف بر حقیقت از آن چه در باره ملاقات ابو سعید ابو الخیر و ابن سینا نوشته‏اند بخوبى روشن است که ابو على گفته است: «هر چه من مى‏دانم او مى‏بیند و ابو سعید گفته است هر چه ما مى‏بینیم او مى‏داند»[1]

مولانا دراین ابیات می‌گوید: اگرچه دو صد رنگی یا گوناگونی مظاهر هستی، نتیجه تعینات زندگی این جهانی است، اما همین پدیده‌های عالم تعیّن و ماده، می‌تواند ما را به سوی ‌بی رنگی رهبری کند؛ درست مانند پاره‌های ابر که به ما می‌گویند یک ماهی یا ستاره، یا آفتاب در پشت ابرها نهفته است. بی‌رنگی اصل همه رنگ‌هاست و سرانجام همه رنگ‌‌ها به بی‌رنگی باز می‌گردند. وحدت، اصل عالم است و کثرت‌ها دوباره به اصل خود بر‌می‌گردند و از کثرت‌ها نیز می‌توان به عالم وحدت راه یافت.