اصل آب نطفه: مقصود جان آدمى است که در عالم بى‏رنگى است.

جان رومی و حبش: به‌طور‌کلی، روح حیوانی است که اگر به مسائل معنوی بگراید، کمال می‌پذیرد و روح خداجو می‌شود و اگر اسیر نفس بماند کارش به سیه‌رویی می‌کشد.

احسن التقویم: برگرفته است از قرآن کریم: «لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ-   همانا آفریدیم آدمى را در در بهترین قوام و جایگاه »[1] .

اسفل: فروترین، برگرفته است از قرآن کریم «ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ-   سپس باز- گرداندیم آن را به فروتر جایگاه»[2]

ماندن: باز ماندن، بر جاى ماندن.

قطار کاروان: استعارت از پى در پى بودن داستان زید است.

شکوه: حرمت، احترام.

ترک و هندو: سعید و شقى مقصود است.

زار: نحیف، لاغر، استعارت است از آن که درک معنوى او اندک است.

سترگ: قوى،نیرومند استعارت از حقیقت بین است.

زار و سترگ: در اینجایعنی نامقبول و مقبول دردیدگاه الهی. دراین بیت مولانا«ک» را با «گ» قافیه کرده است. نیکلسون در شرح خود گوید به نظر مى‏رسد این تنها موردى است در مثنوى که کاف با گاف قافیت شده، لیکن موردهاى دیگر نیز دیده مى‏شود:

          یار جسمانى بود رویش به مرگ             صحبتش شوم است باید کرد ترک‏

          بى‏مراد او نجنبد هیچ رگ             در جهان ز اوج ثریا تا سمک‏

لب فرو بستن: خاموش ماندن.

لب گزیدش: «ش» علامت مفعول لاجله است (براى او، برابر او)، لب خود را گزید. زید که از پرتو تابش نور الهى از اسرارى آگاه شده است مى‏خواهد آن چه در دل دارد آشکار سازد. پیمبر (ص) با اشارات او را فرماید خاموش باش.

حشر: گرد آوردن و در اینجا رستاخیز و برپاییِ قیامت مقصود است.

سرّ حشر: یعنی راز گرد آمدن آفریدگان وبرپایی قیامت.

نشر: پراکندن، زنده شدن مردگان .

( 3535) بلى اصل نطفه سفید است ولى عکس جان رومى و زنگى در آن پنهان است.( 3536) یکى را رنگ سفید و مطبوع جلوه‏گر مى‏سازد و مصداق آیه شریفه لَقَدْ خَلَقْنَا اَلْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ مى‏گردد و دیگرى را پست کرده و سیاه رو مى‏گرداند.( 3537) بالاخره در روز قیامت که بسى رویها سفید و بعضى سیاه مى‏گردد معلوم خواهد شد که کدام دسته رومى و کدام زندگى هستند. ( 3538) هندى و ترک در رحم تمیز داده نمى‏شوند وقت زادن است که هر بچه و بزرگ مى‏بینندش.( 3539) این سخن آخر ندارد بر گرد تا از کاروان باز نمانیم‏. ( 3540) من تمام مردم را از زن و مرد مثل روز رستاخیز بالعیان مى‏بینم که از چه دسته‏اى هستند.( 3541) اکنون بگویم یا لب فرو بندم- حضرت با گزیدن لب اشاره کردند که ساکت باش.( 3542) یا رسول اللَّه آیا سر روز محشر را گفته و روز نشر را در این عالم آشکار کنم؟.