حکایت

مورخان نوشته‏اند: در تاریخِ خلفاى عباسى، اَلْقاهِرُ بِاللّه برادر الْمُقْتَدِر بِاللّهِ، تنها دوسال سلطنت کرد که خلافتش شامل سرزمین‏هاى ایران و عراق و حجاز و مصر وسوریه و غیره مى‏شد.

گروهى از اَتراک ریختند، او را کور کردند و از خلافت عزلش کرده و اموالش را همبردند. روزى در مسجد جامع بغداد، او را دیدند که به واسطه کورى عصایى به دستگرفته و در صف جماعت، مى‏گردد و مى‏گوید: رحم کنید بر کسى که دیروز بر شماحکومت مى‏کرد و امروز به کمک شما نیازمند است⁽²⁹⁾. چه نیکو در قرآن آمده است:

قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُوءْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْتَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (آل‏عمران: 26)

بگو! بار خدایا اى پادشاهِ مُلکِ هستى، تو هر که را که خواهى مُلک و سلطنتعطا مى‏کنى و از هر که خواهى، سلطنت را مى‏گیرى، و هر که را خواهىعزت‏دهى و هر که را خواهى خوار مى‏کنى. تمامِ خیر، تنها به دستِ توست. بهدرستى که تو بر هر چیزى توانایى.

سعدى

اِلهى اَعُوذُ بِکَ مِنْ غَضَبِکَ وَ حُلُولِ سَخَطِکَ.

پناه بردن به خدا از غضب الهى

سعدى

معناى غضب خداوند

غضب در انسان‏ها، نوعى حالت نفسانى است که اثر آن معمولاً در صورت وچشمان آدمى پدیدار مى‏گردد. در این حالت، خون، حالتى فورانى پیدا کرده و بهنقاط بالاى بدن مى‏رود. در این زمان، خون در رگ‏ها، انتشار مى‏یابد. بدین گونه،معمولاً متورم شدن رگ‏ها را نیز در پى دارد. در حال غضب رنگ چهره آدمى نیزغالبا سرخ و برافروخته مى‏گردد.

البته نوع دیگرى از غضب وجود دارد که در برابرِ افراد قوى و قدرتمند رخ مى‏دهد،که در این صورت چون غضب به همراه ترس و تشویش مى‏باشد، خون از پوست بهسوى قلب جریان بیشترى مى‏یابد و در نتیجه چهره، رنگ زرد به خود مى‏گیرد.

به طور کلى غضب به معنایى که ذکر شد، یعنى تغییر حالت نفسانى، در ذاتاحدیت الهى محال است. چون در ذات او اساسا تغییر حالت غیر ممکن است،بلکه معناى غضب خداوند، همان عقاب و عذاب او مى‏باشد؛ آن هم به سببگناهان خودِ آدمى، که البته چون خداوند، رحمت محض است، گاهى امکان داردکه انسان به دلیل انجام گناهان و غوطه‏ور شدن در خطاها، سبب قطع نور رحمتالهى گردد. در اینجا، غضب همان خاموش شدن چراغ رحمت خداوند است کهآدمى به این ترتیب در ظلمت عقاب و بلا و عذاب گرفتار مى‏شود.

اکنون براى اثبات این نکته که منظور از غضب الهى همان عقاب و عذاباوست به ذکر دو روایت، در ذیلِ یکى از آیات قرآنى اکتفا مى‏کنیم. در قرآن کریماین‏گونه آمده است:

وَ لا تَطْغَوْا فیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضبى وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبى فَقَدْ هَوىْ. (طه: 81)

در روى زمین طغیان نکنید تا خشمِ من بر شما فرود آید و هرکس موردِغضبِ من باشد سقوط خواهد کرد.

راوى مى‏گوید:

در محضر امام باقر علیه‏السلام بودم که عَمْروبن عُبَیْد وارد شد. گفت: فدایت شوم،معنىِ غضب در آیه «و مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبى فَقَدْ هَوى» چیست؟ امام علیه‏السلام فرمود: غضب، همان عقاب و عذاب خداست و ادامه داد: هرکس پندارد کهخداوند از حالى به حالى در مى‏آید، او را همانند مخلوقاتش قرار داده وصفت آفریده‏ها را براى او آورده است. همانا خداوند را چیزى تحریکنمى‏کند تا او را تغییر دهد.⁽³⁰⁾

همچنین از امام صادق علیه‏السلام نیز روایتى در این باره رسیده است:

رضاى خداوند، همان ثواب او و غضب او، همان عقاب و عذاب اوست؛بدون آنکه چیزى در او نفوذ کند تا اینکه موجب هیجان او گشته و او را ازحالى به حالِ دیگر تغییر دهد.⁽³¹⁾

به هر حال، غضب خداوند براى همگان دردناک و غیر قابل تحمل است و همهاولیاى الهى، همواره از خدا، رهایى از غضبش را مى‏خواستند، چنانچه حضرت سیّدالشّهداء امام حسین علیه‏السلام در مناجات عرفه این گونه از خدا مى‏خواهد:

اِلهى فَلا تُحْلِلْ عَلَىَّ غَضَبَکَ فَاِنْ لَمْ تَکُنْ غَضِبْتَ عَلَىَّ فَلا اُبالى سِواکَ.

معبود من! مبادا خشمِ تو بر من فرود آید، من تنها از آن مى‏ترسم و اگر خشمتو نباشد و از آن آسوده باشم، از خشم دیگران ترسى ندارم.

سعدى

در جاى دیگر، از دعاى عرفه آن میوه دل رسول و آن نازنینِ یگانه دوران‏ها،در مقام خوف از دوزخ که جلوه عینى غضب خداست، این‏گونه مناجات مى‏کند:

اَسْئَلُکَ اللّهُمَّ حاجَتِىَ الَّتى اِنْ اَعْطَیْتَنیها لَمْ یَضُرَّنى ما مَنَعْتَنى وَ اِنْ مَنَعْتَنیها لَمْیَنْفَعْنى ما اَعْطَیْتَنى اَسْئَلُکَ فَکاکَ رَقَبَتى مِنَ النّار.

از تو مسئلت مى‏کنم اى خدا آن حاجتم را که اگر (عطایم) کنى، دیگر از هر چهمحرومم کنى، زیان نخواهم دید، و اگر آن حاجتم را روا نسازى، دیگر هر چهعطایم‏کنى،نفعى به‏حالم ندارد. و آن حاجتم این‏است‏که از دوزخ، رهاییم‏بخشى.

سعدى

نکته آخر

پیشى گرفتن رحمت خداوند بر غضب او

در دعاى جوشن کبیر مى‏خوانیم: «یا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه؛ اى آنکه رحمت او برغضبش مقدّم مى‏باشد».

در توضیح کوتاه این عبارت باید گفت که خداوند، رحمت محض است وهیچ چیز در دایره هستى خارج از پوشش رحمت او نمى‏باشد؛ حتى خشم وغضب او نیز از سرچشمه رحمت او مى‏جوشد. از همین رو در دعا آمده است کهرحمت او بر غضبش مقدّم مى‏باشد. توضیح بیشتر آنکه گاهى ذات احدیت، درعالَم هستى خود را به صفات قهریه جلالیه، که همان غضب باشد، ظاهر مى‏سازد.این ظهور در عالَم دنیا به صورت حوادث، بلاها و غم‏ها و بیمارى‏ها و در جهانآخرت به شکل دوزخ آشکار مى‏شود؛ اما چون همه این موارد، در واقع ریشه دررحمت خداوندى دارد، به همین سبب در نهانِ همه آنها خیر و رحمت نهفته است. ازجمله آنکه بلاها و حوادث و بیمارى‏ها، از عوامل مهم بیدارى انسان‏ها از خواب غفلتو متذکر ساختن آنها به عوالم بالا و سوق دادنِ آنها به سمت پروردگارشان مى‏باشد.

مولانا

و نیز:

مولانا

تاج الدّین خوارزمى نیز در شرح فصوص الحکم چنین مى‏گوید:

چون وجود غم‏ها و محنت‏ها و رنج‏ها از غضب بُوَد و غضب نیز از رحمتالهى برمى‏خیزد، در نتیجه این غضب و بلا، رابطه وصول به کمالات و واسطهرفعت درجات و آمرزش گناهان، و تصفیه قلب مى‏باشد.⁽³²⁾

همچنین از مولانا چنین نقل است که:

میان بنده و حق، دو حجاب است: تندرستى و مال. آن کس که تندرست استمى‏گوید: خدا کو؟ من نمى‏دانم و نمى‏بینم. همین که رنجش پیدا مى‏شود،آغاز مى‏کند که: یا اَللّه یا اَللّه و به حق، همراه و همسخن مى‏گردد.

پس دیدى که صحت، حجاب او بود و حق زیر آن درد، پنهان بود و چندانکه آدمى را مال و نَواست اسباب مرادات، مهیا مى‏کند و شب و روز به آنمشغول است. همین که بینواییش رو نمود و نفس، ضعیف گشت بر گِرد حقگردد.⁽³³⁾

از اینجاست که بزرگان، از بلاها و مصایب که داراى نشانى از غضبِ الهىمى‏باشند، با تبسم و خرسندى استقبال مى‏کردند.

مولانا

و بالاخره به قول شکسپیر:

بر تغییراتِ موسمى و تحمل سرما و یخبندان و بادهاىِ سوزدار زمستان، کهوقتى بر بدنم مى‏وزد آن را فرسوده و مچاله مى‏کند، لبخند مى‏زنم وبه خودمى‏گویم: اینها همه مشاورینى هستند که حقیقت وجودم را به منمى‏شناسانند.⁽³⁴⁾