بقیهْ قصهْ زید در جواب ِرسول صلی الله علیه وسلّم

ارزش ایمان به غیب

حکمت خوف و رجا و بیم و امید

براق: مرکبى که بر طبق روایات رسول (ص) بر آن نشست و به معراج رفت.

ناطقه: نفس ناطقه، قوه‏اى جدا کننده انسان از حیوان است، اما در اینجا مقصود گفتار است:

          ناطقه سوى دهان تعلیم راست             ور نه خود آن نطق را جویى جداست‏

3090 /د1

براق ناطقه: اضافه مشبه به به مشبه، یعنی مرکب گفتار

قید: بند، پاى بند.

فاضح: آشکار کننده، رسوا کننده.

فاضح آمد عیب را: یعنی پردهْ عیب را کنار زد.

غیب: به معنی نهان بودن یا پنهان کردن است.

چند گاه: لختى، مدّتى.

دهل زن: استعارت از زبان، گفتار وناطقه است. این استعارت از آن روست که هنگام به راه انداختن کاروان دهل مى‏نواختند تا شتران تند بروند.

راه بر بستن: استعارت از خاموش شدن.

تگ راندن: تند دویدن.

مستور: پوشیده.

مسرور از پندار: برگرفته است از قرآن کریم: «کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ» [1].

در رکاب دویدن: کنایه از خدمت کردن و چشم ترحم داشتن.

عموم مرحمه: به معنای لطف عام و رحمت عالم‌گیر است.

( 3622) این گفتار طولانى است اى زید برخیز و براق ناطقه را بر بند. ( 3623) قوه ناطقه چون عیبها را فاش کرده و پرده غیب را پاره مى‏کند.( 3624) و از طرفى هم غیب مطلوب خدا بوده و خدا مى‏خواهد مطالبى پنهان بماند از این جهت این دهل زن را که ناطقه نام دارد جلوگیرى کن تا نتواند آن را آشکار کند.( 3625) تاخت و تاز نکن و عنان مرکب ناطقه را بکش بهتر این است بسى از مطالب مستور بماند و هر کس از تصورات خود مسرور باشد.( 3626) حق تعالى مى‏خواهد که ناامیدان او هم از این عبادت روى بر نگردانند و آن چه را بخیال خود صحیح و بجا دانسته‏اند عمل کنند اگر چه بر خلاف واقع باشد.() هر کسى که بعبادت او مشرف مى‏شود بطاعت او مشغول است.( 3627) بامیدى مشرف مى‏شوند و چند روزى در رکاب او مى‏دوند. ( 3628) خدا مى‏خواهد عموم مردم از نیک و بد مشمول این رحمت شوند.

حکمت پروردگار اقتضا کرده است که تا مردم در این جهان زندگى مى‏کنند، حقیقت آن جهان بر آنان پوشیده باشد. تا بندگان راه بندگى بسپرند و در بیم و امید به سر برند، که «لَوْ ظَهَرَتِ الحَقیقَةُ بَطَلَتِ الشَّریعَةُ» شریعت براى آن است که مردم بر حکم آن کار کنند، و آنان را بر خدا حجتى نباشد که «... لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اَللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ اَلرُّسُلِ...»[2] و با گزاردن این عبادت، چشم به پاداش آخرت بدوزند. اگر از هم اکنون بدانند که پایان کار آنان چیست، نومید شوند و آزمایشى که از این عبادت و یا ترک آن مقصود است باطل گردد:

          تو به جد کارى که بگرفتى به دست             عیبش این دم بر تو پوشیده شده است‏

          ز آن همى‏تانى بدادن تن به کار             که بپوشید از تو عیبش کردگار

          همچنین هر فکر که گرمى در آن             عیب آن فکرت شده است از تو نهان‏

          بر تو گر پیدا شدى زو عیب و شین             زو رمیدى جانت بعد المشرقین‏

1335- 1332/د 4

          ما چو واقف گشته‏ایم از چون و چند             مُهر بر لبهاى ما بنهاده‏اند

          تا نگردد رازهاى غیب فاش             تا نگردد منهدم عیش و معاش‏

3527- 3526/د 6

پیامبر(ص) به زید می‏‏گوید: برخیز! این سخنانی که بیان اسرار و حقایق معنوی می‏‏کند و حدّ و اندازه‌ای ندارد را نگو و اسپ کلام و توسن گفتار را در عرصهْ حقایق کنترل کن و خاموش باش، زیرا هرگاه کلام، معایب را برملا کند، پرده‏های غیب را از هم می‏‏دراند. زمان مناسب این کار نیست و این جهان خاکی جای افشای اسرار نیست و باید چندگاه این حقایق را پنهان نگه‌ ‌داری. در راه حق تک‌روی به جایی نمی‏‏رسد؛ باید با جریان کلّی هستی بروی تا ارادهْ حق تو را به هنگام مناسب وادار به گفتن کند. تو هنوز اسیر پندار خود هستی و بندگان خدا هم غالباً از پندار خود مسرورند. آن‌چه را می‏‏دانی پنهان بدار و بگذار همه از پندار خود مسرور باشند. دلیل این پنهان نگه‌داشتن این است که نومیدان درگاه خدا هم اگر عبادت کنند، شاید به صف امیدواران بپیوندند، یا دست کم چند روزی به پروردگار تکیه کنند. اگر تو اکنون افشا کنی که عاقبت کار آنها چیست، خلاف ارادهْ حق رفتار کرده‌ای. پروردگار می‏‏خواهد که رحمت او همه را در برگیرد.