حکمت خوف و رجاء

رجا: امید به رحمت پروردگار است و صوفیه در معنى رجا سخنان گونه‏گون گفته‏اند که با همه اختلاف عبارت حاصل یکى است. قشیرى گوید: «احمد بن عاصم انطاکى گفت نشانه رجا در بنده این است که چون احسان او را فرا گیرد شکر را بدو الهام کند تا امیدوار تمام نعمت از پروردگار باشد در دنیا و تمام عفو در آخرت. و ابو عبد اللّه خفیف گفت رجا استبشار به وجود فضل پروردگار است»[1]

خوف: در لغت ترس است. و در اصطلاح صوفیان خوف از منازل و مقامات راه آخرت بود. و گفته‏اند خائف کسى است که در هر وقتى حکم آن وقت واجب بیند. غزالى گوید: «خوف تألّم قلب و سوختن آن بود به خاطر مکروهى که توقع آن در آینده باشد»[2] و نیز نویسد: «رجا از جمله مقامات سالکان و احوال طالبان است و آن ارتیاح دل است به خاطر انتظار چیزى که نزد محبوب است.»[3]

حذیر: یعنی حذر کردن و دوری جستن.ترساندن.

ابتلا: آزمایش.

میر و اسیر: یعنی همه بندگان (فرا دست و زیردست).

( 3629) خداوند مى‏خواهد هر امیر و هر اسیر میانه خوف و رجا و امید و بیم باشند( 3630) این خوف و رجا در موقعى حاصل مى‏شود که حقیقت در پس پرده باشد. ( 3631) وقتى این پرده را پاره کردى غیب با کر و فر خود آشکار شده خوف و رجا باقى نمى‏ماند.

با توجه به این‌که که خداوند می‌خواهد، همواره بندگان به رحمت عالم‌گیر او امیدوار بمانند، مولانا به مسئله «خوف و رجا» اشاره می‌کند. خوف و رجا از مقامات سلوک است. در مقام خوف، بنده مؤمن از عقوبت گناهان می‌ترسد و بنده عاشق از این بیم دارد که شیطان یا هوای نفس، او را از سیر الی‌الله باز دارد؛ اما در مقام رجا، بنده با اتکا به لطف پروردگار، خود را از خوف آسوده می‌کند و از عبادت و ریاضت انتظار نتیجه مطلوب دارد. بزرگان اهل طریقت خوف را برتر از رجا می‌دانند، زیرا در مقام رجا، بنده به خود و عمل خود تکیه می‌کند و در راه حق، سستی پیش می‌گیرد. مولانا می‌گوید: سالک چه در مقام خوف و چه در مقام رجا، باید حالت خود را پنهان دارد تا پس از طی مقامات به وصال حق برسد و اگر آنها را پنهان ندارد، دیگر خوف و رجائی مطرح نیست. اموری که باید پنهان بماند اگر «بر ملا» شود، ناآگاهان را به گمراهی و آشوب می‌کشاند.