خیال: تصور، اندیشه. خیال که آن را مصوره هم گویند قوتى است که صورت موجود در باطن را نگاه مى‏دارد. خیال را بعضى با وهم یکى گرفته‏اند. واهمه یکى از حواس باطنى است، و چیزهاى نادیده را به نفس مى‏نمایاند،

نور: نورانى، روشن.

باریده: مقصود باران است.

تار: در بعض نسخه‏ها «نار».

بالیده: روییده، گیاه.

یُؤْمِنوُنَ بِالْغَیْبِ: مى‏گروند به نادیده. جمله‏اى است از آیات قرآن کریم از جمله، آیه:«الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»:هدایت‌یافتگان کسانی هستند که به غیب ایمان می‏‏آورند ؛ و نماز را برپا مى‏دارند؛ و از تمام نعمتها و مواهبى که به آنان روزى داده‏ایم، انفاق مى‏کنند.[1]

فانى سرا: این جهان، جهان فانى، دنیا.

هل ترى فیها فطور: آیا مى‏بینى در آن شکافها. برگرفته است از قرآن کریم: «اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى‏ فِی خَلْقِ اَلرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ اَلْبَصَرَ هَلْ تَرى‏ مِنْ فُطُورٍ- » آن که آفرید هفت آسمان را بر بالاى هم نبینى در آفریده رحمان تفاوتى، باز گردان چشم را آیا مى‏بینى شکافهایى»[2]

معکوس: وارونه.

شحنه: داروغه.

تا که بس: بسا، بود که.

کش: به معنای خوش و خوش‌آیند است.

مولانا می گوید: اگر چیزى پنهان باشد در باره حقیقت و چگونگى آن تصورهاى گونه‏گون رود و چون حاضر شد و دیده آن را دید مجالى براى خیال نمى‏ماند. جوان سلیمان را بر لب جو تنها و بى‏انگشترى دید در باره او دو دل شد چرا که او ظاهر سلیمان را دیده بود با حشمت و از حقیقت وى آگاه نه، و چون انگشترى به سلیمان رسید و جوان او را با آن علامت دید خیالش برفت. سلیمان بى‏انگشترى براى وى غایب بود و در باره او خیالها مى‏کرد همین که او را با انگشترى دید غیبت برفت. غیبت مقتضى غلبه قوت خیال است و حضور مستلزم زوال آن. آن که در حضور است حقیقت را مى‏بیند و آن که در غیبت است خیال بر وى غالب مى‏شود. در این جهان بنا بر مصلحت حقیقت باید نهفته ماند و حقیقت جویان از روى نشانه بدان راه برند.

و بسا که کارها واژگونه شود، عارفان به شبهت بر سردار روند، مجرمان با شیطنت بر کرسى سرورى نشینند. بیابان بى‏آب و گیاه را مفازه گویند که به معنى رستگارى است و بود که کسى از روى این نام به دام افتد. مردى را در رداى علم بینند و در پى او روند حالى که او را هیچ دانشى نباشد، و مردى در لباس زاهدان در آید و از زهد چیزى نداند:

          دیده این شاهان ز عامّه خوف جان             کین گُرُه کورند و شاهان بى‏نشان‏

          چون که حکم اندر کف رندان بود             لاجرم ذو النّون در زندان بود

1393- 1392 2

نیز بسا که متغلبان چیره گردند و پارسایان را زیر دست خود سازند که:

          خواجه لقمان به ظاهر خواجه‏وش             در حقیقت بنده لقمان خواجه‏اش‏

          در جهان باز گونه زین بسى است             در نظرشان گوهرى کم از خسى است‏

          هر بیابان را مفازه نام شد             نام و رنگى عقلشان را دام شد

          یک گره را خود معرف جامه است             در قبا گویند کو از عامه است‏

          یک گره را ظاهر سالوس زهد             نور باید تا بود جاسوس زهد

1475- 1471 2

مولانا در رابطه با زمینهْ ایمان به غیب می گوید: آسمان روشن، اگرچه ابر و باران ندارد و بر زمین تیره و خشک نمی‏‏بارد، اما باران و روییدنی بالقوه در طبیعت هست. بنابراین، همان‌طور که وجود بالقوهْ باران و گیاه را می‏‏پذیریم، باید به غیب هم ایمان بیاوریم. مولانا به این آیه اشاره می‏‏کند: هدایت‌یافتگان کسانی هستند که به غیب ایمان می‏‏آورند. به این دلیل روزن این دنیای فانی را به سوی آخرت بستم که احوال واقع در آخرت را غایبانه تصدیق کنند. ما انسان‏ها باید بدانیم که تماس با غیب در همین جهان بسته، باارزش‌تر است از تماس با غیبی که پرده از رویش برداشته شود. ارزش ایمان به همین نکته برمی‏‏گردد. خداوند می‏‏فرماید: اگر این حقایق عالم غیب را ظاهر کنم و آسمان‌ها را بشکافم، دیگر جای این ندارد که بپرسم در آن شکافی می‏‏بینی؟ .پروردگار می‏‏گوید: حقایق را در پردهْ غیب نهاده‌ام تا در این جهان خاکی و تاریک، هر بنده‌ای با توسل به قرائن و نشانه‏ها به سویی در پی حقیقت برود.

پس پروردگار چنین خواسته است که مردم در این جهان حقیقت را نبینند و به غیب ایمان آورند. دریچه غیب به روى دنیائیان بسته است. اگر در این جهان هم مانند آن جهان حقیقت آشکار باشد هَلْ تَرى مِنْ فُطور (آیا در آسمان شکافها مى‏بینى) معنى نخواهد داشت. مولانا چنان که شیوه اوست از این جمله قرآنى نتیجه عرفانى مى‏گیرد و مى‏گوید خداوند در این جهان راهى براى رسیدن به حقیقت ننهاده است تا مردمان در تاریکى جستجو کنند و خود را به رنج افکنند تا نشانه‏هاى حقیقت را بیابند.

          آسمانى که بود با زیب و فر             حق بفرماید که ثم ارجع بَصَر

          یک نظر قانع مشو زین سقف نور             بارها بنگر ببین هَلْ مِنْ فُطور

          چون که گفتت کاندرین سقف نکو             بارها بنگر چو مرد عیب جو

          پس زمین تیره را دانى که چند             دیدن و تمییز باید در پسند

          تا بپالاییم صافان را ز دُرد             چند باید عقل ما را رنج برد

2950- 2946 2

مردمان تا در این جهانند براى یافتن حقیقت باید تحرّى کنند و طبیعى است که هر کس براى یافتن حقیقت راهى را پیش گیرد و این سو و آن سو رود، لکن پایان همه راهها یک جا خواهد بود.

البته پنهان‌ماندن حقیقت و روی‌آوردن به این سوی و آن سوی، گاه دیو را بر جای سلیمان می‏‏نشاند و دزد را بر داروغه مسلط می‏‏کند؛ حتی زمانی پادشاهان و مردان بزرگ، بندهْ بندهْ خود و در خدمت زیردستان قرار می‏‏گیرند، اما «مدتی» نه همیشه. از سوی دیگر بندگی و عبادت در سایه غیب ارزشمند است.پروردگار کسی را بندهْ خوب می‏‏داند که راز‏های او را با همه در میان نگذارد.