جدال خود رحمانی با خود شیطانی

مرگ صورى مردن نیست و به حقیقت آغاز زندگانى تازه است

دیوا: (دیو الف خطاب) و دیو استعاره از نفس نافرمان است، یعنی هر عاملی که انسان را از راه حق دور کند و سلیمان در این‌جا کنایه از قدرت حق است.

          خانه دیو است دلهاى همه             کم پذیر از دیو مردم دمدمه‏

252 /د2

جفان: جمع جَفنه: کاسه.

جواب: جوابى: جمع جابیه: حوض.

جفان کالجواب: به معنای کاسه‏هایی به بزرگی حوض است و به آیهْ ‌13 سوره‌ «سبأ» اشاره دارد که در آن می‏‏خوانیم: دیوها در خدمت سلیمان، تمثال‏ها و کاسه‏های بزرگ می‏‏ساختند.

عدم: نیستى، فیلسوفان عدم را ضد وجود مى‏دانند. و عرفا مى‏گویند عدم نیز چون وجود قدرت حق تعالى است. اما باید توجه داشت که مقصود آنان از عدم، عدم لغوى نیست. بلکه گویند همه اشیاء در علم حق ثابت است و آن صورتها متصف به ثبوتند نه وجود، و چون خدا خواهد، آنها را موجود مى‏سازد. عدم و وجود هر دو در دست قدرت پروردگار‌ند.

 کارکن دیوا سلیمان زنده است : منظور این است که عوامل گمراهی سرانجام نابود می‏‏شوند. همان‌طور که دیو‏ها در خدمت سلیمان بودند منکران هم باید به خدمت راه حق درآیند و نمی‏‏توانند جواب یا سخنی در ردِّ حق بگویند.

مقیم :به معنای همواره و پیوسته است.

مناصب: جمع منصب: مقام و علاقه‏هاى دنیوى، وسیلت، اسباب.

مرگ: زندگانى دنیوى که فانى است.

آب حیات: آب زندگانى، کنایت از بقاء باللَّه.

شب رود: عمر پایان یابد.

 شب رو: یعنی در این دنیا درنگ نکن، تلاش کن. اگر هم درنگ کنی، باز شب دنیا تمام خواهد شد و صبح حقیقت را خواهی دید، اما صبح را در این دنیا بجوی.

پیش کردن: پیش انداختن، رهنما ساختن:

          ترسم از این پیشه که پیشت کند             رنگ پذیرنده خویشت کند

(نظامى، مخزن الاسرار، ص 115)

عقل ظلمت‌سوز: عقلی است که به سوی روشنایی حقیقت می‏‏رود و ظلمت جهل را می‌سوزاند. این عقل را پیش بینداز و به توفیق شناخت حق برسان.

 ( 3696) آن عدم همیشه بنده او است اى دیو کار بکن که سلیمان زنده است.( 3697) دیو براى سلیمان کاسه‏هاى بزرگ مثل حوض مى‏سازد و زهره آن را ندارد که از خود دفاع کند یا جواب بدهد که من نمى‏سازم. ( 3698) خود را ببین که از ترس همى‏لرزى عدم را نیز بخود قیاس کرده بدان که او نیز لرزان و مطیع است.( 3699) اگر دست به منصب مى‏زنى و جاه و جلال درست مى‏کنى هم از ترس است و مشغول جان کندن هستى.( 3700) غیر از عشق خداوند جمیل هر چه هست و هر قدر شیرین و دل پذیر باشد جان کندن است.( 3701) جان کندن چیست؟ سوى مرگ سیر کردن و دسترسى به آب و حیات نداشتن.( 3702) دو چشم مردم در خاک مرگ خفته و صد گمان و اندیشه و تخیل در باره آب حیات دارند. ( 3703) تو کوشش کن که این صد گمان به نود برسد و در عوض بیدار شده و شب براه بیفت و گر نه در خواب مى‏مانى و شب به آخر مى‏رسد. ( 3704) آن روز روشن را در شب تاریک بجوى و عقل ظلمت سوز را راهنماى خود ساز.

مخاطب مولانا در این ابیات نفس آدمى است که آن را به دیو همانند کرده است. دیوان در خدمت سلیمان بودند و براى او کاسه‏هاى بزرگ مى‏ساختند دیو نفس نیز باید در خدمت سلیمان عقل باشد. سپس مى‏گوید تو از مرگ و عدم مى‏ترسى، حالى که عدم نیز، در خدمت حق لرزان است چرا که محکوم حکم اوست. تو از ترس مردن دست به وسیلت‏ها مى‏زنى، و در بیمى که مبادا این زندگى از دستت برود. حالى که این جان کندن است و زندگى حقیقى عشق به خدا و محو شدن در هستى اوست.

کسی که در راه عشق حق نیست و سیر الی‌الله ندارد، بیمناک است و ناچاراً به مناصب دنیایی می‏‏چسبد تا خود را آرام کند. انسان وابسته به این جهان و دنیاگرا همیشه مقهور ترس‏های موهوم و پوچ است؛ ترس از عقب‌افتادن در رقابت با دیگران در عرصهْ منصب‏های دنیوی، درحالی‌که ترس او بی‌مورد است. مولانا تنها راه رهایی از این موهومات را عشق به خدا و سیر الی‌الله را آب حیات می‏‏داند، زیرا بنده‌ای که از همه چیز و از هستی خود در راه حق بگذرد، به بقاء‌بالله می‏‏رسد که جاودانگی است و در مقابل آن، چسبیدن به دنیا و مناصب آن، سوی مرگ‌آمدن است. مردم ناآگاه به این زندگی چسبیده‌اند و گمان می‏‏کنند که آب حیات همین است و باید کوشید که این خوش‌خیالی کاهش یابد.