آتش افتادن در شهر به ایّام ِعمر، رضی الله عنه

واقعهْ آتش سوزی در شهر مدینه ، در کتاب نوادر الاصول ترمَذی ودلائل النبوت ابو نعیم اصفهانی آمده است.در باره این آتش سوزى گذشته از آن چه مرحوم فروزانفر در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى آورده[1] ، به نقل طبرى و ابن اثیر، این حادثه در سال نوزدهم هجرت رخ داده است. طبرى نویسد: «چنان که واقدى گفته است از حّره لیلى آتشى سر زد عمر خواست تا با مردمان بدان جا رود. سپس گفت تا صدقه دهند و آتش خاموش گردید»[2]

آتش بخل و آزمندی

 شگفتیدن: به معنى مات ومبهوت، آشفته شدن است، لیکن در این بیت به معنى ترسیدن، سرباز زدن به کار رفته است.

حجر: سنگ.

سرکه: سرکه را که حاوى اسید استیک است چون در آتش بریزند گاز انیدریک کربنیک (گازى که در بازدم از بینى بیرون آید) تولید شود که موجب فرو نشاندن آتش است ولى تأثیر اصلى از آن آبى است که در سرکه است.

استیزه: ستیزه، زبانه زدن.

بى‏حدى: از سویى که حد و مرز ندارد. از عالم غیب، از سوى خدا.

آل: در این بیت معنى وابسته من، هم باور من، یاوران من در کار دین.

نیاز: یعنی نیاز به درگاه خدا، نذر ونیاز

در گشودن: باز داشتن در خانه، مهمان پذیرفتن.

اهل فتوت: جوانمرد، بخشنده.

دست گشادن: بخشیدن.

بَوش: خود نمایى، کر و فر:

          گر زیادت مى‏شود زین رو بود             نه از براى بوش و هاى و هو بود

12 /د4

کار کردن: کنایت از رضاى خدا را به دست آوردن.

ایثار: گذشتن از چیزی به خاطر دیگری و ترجیح دیگری برخود است و این‌که هرچه می‏دهد، از خدا بداند نه از خود.

کاغه: یعنی تنبل و از زیر کار در رو، ساده دل.

آتش به شهر افتادن و نیمی از شهررا سوزاندن،آتشی که سنگ‌ها را همانند چوب خشک می‏سوزاند و همه چیز را در کام خود فرو می‌برد، به طوری‌که آب واپس می‏نهد و گیج و درمانده که چرا بر آتش اثر ندارد؟ بلکه بر تیزی و خروش آن می‏افزاید.چنین آتشی، آتش بخل و آزمندی است؛که به صورت تمثیل در این ابیات بیان شده است، زیرا این آتش نفس و هواهای نفسانی، از جمله بخل و آز است که از دوزخ نفس برخاسته می‏شود و در حقیقت، از عالم دیگر است و مدد گرفته از آتش قهرالهی است. برای خاموش کردن این آتش، راهی جز مقابله به مثل نداریم و آن ایثار و بخشش خالصانه است. بنابراین، عمر گفت: این بخشش‌هایی که مدعی آن هستید، همه از روی رنگ و ریاست و نه از بهر خدا. در احسان و بخشش باید دو چیز را مراعات کنید: یکی آنکه مال را به غیر مستحق ندهید، زیرا این کار مانند این است که تیغی به دست زنگی مست بدهید. دوم این‌که باید فقط برای رضای حق، احسان کنید و نه از روی ریا. منظور این است که مال را در هر راهی که خرج می‏کنید، نباید به حساب خدا بگذارید و انتظار لطف حق را داشته باشید. چه بسا آن را به کسی می‏دهید که شایسته یاری نیست و درست مثل این است که سلاح را به دست دزدان بدهید. شاید مولانا به مضمون این آیه توجه دارد که «وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً وَارْزُقُوهُمْ فِیهَا وَاکْسُوهُمْ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا»:اموال خود را، که خداوند وسیله قوام زندگى شما قرار داده، به دست سفیهان نسپارید و از آن، به آنها روزى دهید! و لباس بر آنان بپوشانید و با آنها سخن شایسته بگویید![3] هم‌چنین مولانا می‏گوید: هر کسی به نزدیکان خود کمکی می‏کند، می‏پندارد که در راه خدا کاری کرده است.