آزادگی وآزادمنشی امام علی (ع) 

غرض: خواهش نفسانى.

حرّ: آزاد.

از غرض حُرّم : یعنی اغراض نفسانی ندارم و به همین دلیل آزادم.

گواهى بنده: این مسئله خلافى است. فقهاى شیعه گواهى بنده را اگر بالغ و عادل باشد مى‏پذیرند، خواه بر بنده و خواه بر آزاد، جز آن که در حق مولاى خود گواهى دهد. و بعضى چون انس گواهى او را مانند گواهى آزاد دانسته‏اند مطلقا. اما بو حنیفه و شافعى و اوزاعى و چند تن از صحابه گواهى بنده را به هیچ حال نپذیرند.

و آن چه مولانا در این ابیات شرح می دهد بر مذهب حنفى است که در آسیاى صغیر رایج بوده است، «لا تُقْبَلُ شَهَادَةُ الأَعْمى وَ لاَ المَمْلوک»[1]. ازآنجا که این ابیات نیز پاسخ امیر مؤمنان است از آن به گواهى تعبیر کرده است.

مسترق: (اسم مفعول از استرقاق، از ثلاثى مجرد رق) به بندگى گرفته شده، بنده.

به یک لفظ: تو آزادى، باهمین لفظ برده شرعاً آزاد می شود.

مرّ: تلخ، استعارت از پایان بد بنده شهوت.

غور: یعنی عمق ، بُن :

          کآن یکى دریاست بى‏غور و کران             جمله دریاها چو سیلى پیش آن‏

968/د 3

قعر: ژرفى.

رسن: طناب، راهی برای نجات.

خارا: سنگ سخت.

حیرت: درماندگى، دور افتادن از حق و راه گم کردن.

مشغولى: گرفتار هواى نفس بودن.

خون شدن: به درد آمدن، پشیمان گشتن، کنایت از متوجه حقیقت شدن.

مردود: رد شده، نپذیرفته.

عدل: مصدر مبنى از براى فاعل، عادل، گواه که قاضى بپذیرد.

غول: یعنی شهوت وغرض که مانند غول بیابان انسان اسیر شهوت را از راه به در می آورد. موجودى که مى‏پنداشتند در بیابانها مردم را از راه مى‏برد و گمراه مى‏کند و در اینجا مقصود هواى نفس است که از هر گمراه کننده خطرناکتر است.

ارسلناک: برگرفته است از قرآن کریم «إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً- » ما فرستادیم تو را گواه و مژده دهنده و بیم دهنده»[2]

شاهد: گواه.

نذر: جمع نذیر: ترساننده و در اینجا مقصود قرآن است چنان که در آیه «هذا نَذِیرٌ مِنَ اَلنُّذُرِ اَلْأُولى‏»[3] از نذر کتابهاى پیشینیان مقصود است و نذیر یکى از نامهاى قرآن است.[4]