حکمت نسخ جایگزینی بهتر است

ننسخ آیة: برگرفته است از قرآن کریم «ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اَللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ- هر گاه نشانه‏اى (حکمى، آیه‏اى) از نشانه‏ها را از میان بریم بهتر از آن یا همانند آن را مى‏آوریم. آیا نمى‏دانى خدا بر هر چیز تواناست»[1]

نسخ: در اصطلاح اصولیان برداشتن حکمى تثبیت شده است با مدلول آیه‏اى، حکم برداشته منسوخ، و حکم بردارنده ناسخ بود، و در تداول لغویان نسخ از میان بردن است.

مها: مه: بزرگ، مهتر آ (پسوند ندا).

ورد: یعنی گل سرخ که به جای گیاه ساده آمده‌ است؛ یعنی عوض بهتر و ارزنده‌تر.

جمادى: جماد: بى‏جان، بى‏حرکت ى (مصدرى)، و در اینجا تاریکى مقصود است.

نوم: خواب.

سُبات: آسایش و در آن اشارت است به آیه «وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً»[2]

آب حیات: چشمه‏اى که گویند در ظلمات است و اسکندر و خضر به جستجوى آن رفتند. خضر از آن نوشید و جاودانى شد و اسکندر بدان دست نیافت.

سکته: آسودگى، آسایش، آرامش.

مولانا سخن را به آیهْ ‌106 سوره «بقره» مستند می‏‏کند که هر آیه‌ای را که ما نسخ می‏‏کنیم یا از یاد می‏‏بریم، بهتر از آن یا مانند آن را می‏‏آوریم. نسخ در لغت به معنای از بین‌بردن و زائل‌نمودن است و در اصطلاح شرع، به معنای تغییردادن حکمی و جانشین‌کردن حکمی دیگر به جای آن است.[3] حکمت بالغهْ پروردگار اقتضا می‏‏کند که در عرصهْ هستی، کمال‌یابی و پویندگی حاکم باشد. از این‌رو، گاه حکمی بنا به ضرورت و اقتضای مصلحت در برهه‌ای از زمان پدید می‏‏آید و در برهه‌ای دیگر، همان حکم لغو و منسوخ می‏‏گردد و جای خود را به حکمی عالی‏تر می‏‏دهد. بنابراین، در خود آیهْ ‌نسخ، به چرایی مسئلهْ نسخ اشاره شده است، که اساس نسخ بر حکمت و مصلحت در راستای تکامل فکری و طبیعی و تکوینی است.

مولانا می‏‏گوید: هر تغییری که به ارادهْ حق صورت گیرد، نتیجه‌ای بهتر به دنبال دارد؛ شب فعالیت روزانه را منسوخ می‏‏کند، ولی همین جُمود شب آرامشی با خود دارد که قوای ذهنی را تقویت و خرد و اندیشه را افروخته‏تر می‏‏کند. در هنگام صبح، شب منسوخ می‏‏شود و آن حالت جُمود و بی‌حرکتی می‌سوزد و از میان می‏‏رود. این سکوت و سکون شب، مانند توقف و مکث یک خواننده است که یک دم سکوت می‏‏کند و بعد بهتر می‏‏خواند.