بیان آن که فتح طلبیدن ِمصطفی صلی اللهُ علیه وسلّم، مکّه را

وغیر مکّه را، جهت دوستی ملک دنیا نبود، چون فرموده است:

« الدّنیا جیفةٌ »، بل که به امر بود

مشاهدهْ جمال حق

پیامبرچنان مست عشق پروردگار بود که دیده‏اش از حق منحرف نمى‏گردید و به زیباییهاى این جهان نمى‏نگریست:

جهد: کوشش.

فتح مکه: در سال هشتم هجرت رخ داد.

متهم: تهمت زده شده، تهمت نهاده.

مخزن: در لغت گنجینه و در این بیت استعارت از نعمتهاست.

روز امتحان: ظاهراً مقصود سخنى است که رسول (ص) در روزهاى آخر زندگى بر منبر فرمود که «بنده‏اى را خدا میان گزیدن دنیا و آخرت مخیر کرد و او آخرت را گزید» و همچنین ممکن است اشاره به این داستان باشد که چون شب معراج ندایى از چپ و راست شنید توجهى نکرد. و نیز دنیا خود را به صورت زنى با همه زیورهایش بدو نمایاند و پیغمبر (ص) اعتنایى نفرمود.[1] ولى به قرینه بیت بعد ظاهراً فرموده‏ى او در روزهاى بیمارى مقصود است.

و را: او را.

اجلال: بزرگى.

آل حق: پیمبران.

لا یسع: نمى‏گنجد. مأخوذ است از «لى مَعَ اللَّهِ وَقْتٌ لا یَسَعُنى فیهِ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نبىٌّ مُرسلٌ- » مرا با خدا وقتى ست که در آن با من نمى‏گنجد هیچ ملک مقرب و یا پیغمبر فرستاده» ظاهراً از منقولات متصوفه است چنان که مرحوم فروزانفر در احادیث مثنوى آورده است[2]، و مقصود صوفیان از استناد بدان مقام استغراق یا محو و فناى در حضرت حق است.[3]

روح: چنان که در حدیث منقول دیده مى‏شود لفظ روح در آن نیست و مولانا آن را با توجه به آیه «تَنَزَّلُ اَلْمَلائِکَةُ وَ اَلرُّوحُ..»[4] براى رعایت وزن آورده است و در جاى دیگر گوید:

          تَعْرُجُ الرّوحُ إلیه وَ المَلَک             مِنْ عُروجِ الرّوحَ یَهْتَزُّ الفَلَک‏

3440/د 1

فاعقلوا: (جمله فعلیه) پس تعقل کنید، پس بیندیشید.

ما زاغ: از ما (حرف نفى) زاغ (مفرد مذکر فعل ماضى، از حق به یک سو نشد، خطا نکرد) برگرفته است از قرآن کریم «ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى‏- » چشم به یک سو خطا نکرد و از حد در نگذشت»[5]

صَبّاغ: رنگرز، و در اینجا مقصود پروردگار است و تعبیر برگرفته است از آیه «صِبْغَةَ اَللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اَللَّهِ صِبْغَةً...»[6]

«مست صبّاغیم»: یعنی مست پروردگاری هستیم که این باغ هستی را آفریده است و به آثار صوری آفرینش کاری نداریم.

مخزنهاى افلاک و عقول: آن چه در فلک‏ها و زمین است آن چه در جهان و در اندیشه گنجد.

در پایان گفتگوى رکابدار با امیر مؤمنان سخن امام این بود که او از خود گذشته است و کسى را که فناى راه حق است پرواى امیرى و خلافت نیست. و چون جاى این سؤال است که پس غزوه‏هاى پیغمبر با مشرکان عرب و سرانجام فتح مکه به دست او براى چه بود مولانا بدین پرسش پاسخ صریح نمى‏دهد، چه با ستودن پیمبر به اوصافى خاص پاسخ روشن خواهد بود که اگر غرض پیغمبر از گرفتن مکه دستیابى به مال و جان بود از دنیا و آن چه در آن است دیده نمى‏پوشید و زندگانى را چنان بر خود سخت نمى‏گرفت. او از عشق پروردگار چنان مست بود که دیده‏اش از حق منحرف نمى‏گردید و چنان به خدا پرداخته بود که به این جهان و زیباییهاى آن نمى‏نگریست:

          به سوداى جانان ز جان مشتغل             به ذکر حبیب از جهان مشتغل‏

          به یاد حق از خلق بگریخته             چنان مست ساقى که مى‏ریخته‏

(بوستان، بیتهاى 1646- 1647)

سخن مولانا درهمین رابطه چنین است که: پیامبر(ص) در روز امتحان، چشم و دلش را از مخزن هفت‌‌آسمان بست؛ یعنی آن جناب وقتی که به معراج حقایق رفت، اصلاً به جذّابیت‏های دنیوی نگاه نکرد. «روزامتحان» اشاره به این ماجراست که همهْ عوالم غیب را با هشت بهشت وحور و غلمان و... بر خواجه عالم (ص) عرضه داشتند و آن حضرت از همه آنها اعراض کرد تا این‌که این آیهْ نازل شد:« ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى»: چشم محمد (ص) به چپ و راست نگرایید - محوجمال حق بود ـ و از حد اعتدال خارج نشد. روح پیامبر چنان سرشار از بزرگداشت و محو مشاهده حق بود که به مؤمنان و دیگر بندگان حق نیز نپرداخت. مولانا به حدیث نبوی اشاره می‏‏کند: «لی مع الله وقت لایسعُنی فیه ملک مقرب و لانبی مرسل»؛ مرا با پروردگار حالی است که در آن نه فرشته مقربی می‏‏گنجد و نه پیامبر مرسل دیگر. این حدیث را صوفیان بیان استغراق بنده در مشاهده جمال حق دانسته‌اند. مولانا در این بیت از زبان پیامبر می‏‏گوید: در میان ما پیامبر مرسلی نمی‏‏گنجد و نیز فرشته‌ای و نیز روح. پس بیندیشید که آیا این حال را می‏‏فهمید؟

مولانا از زبان پیامبر می‏‏گوید: ما مصداق آن آیهْ قرآنیم و جمال حق را بی‌لغزش و خطا می‏‏بینیم، نه هم‌چون زاغی که به باغ در آید و در پی طعمهْ خویش است. کسی که چشم به جمال حق دوخته، پیش چشم او گنجینه‏های افلاک و عقول، مانند خسی جلوه می‏‏کند. فتح مکه و عراق و شام چه ارزشی می‏‏توان داشته باشد تا بر سر آنها جنگ کند؟