حالات روحی انسان (قبض وبسط)

تأثیر غذا

لقمه‏اى دو: استعارت از مطالبى که در طى سروده های خود بیان کرد و نکته‏هاى دقیق که اظهار فرمود. «و مى‏توان اشارت به تمتع دنیوى گرفت.»

افسرده شدن جوشش فکرت: توجه از عالم جمع به عالم تفرقه.

گندمى: آن چه آدم در بهشت از خوردن آن منع شد، و در اینجا احتمالاً مقصود حالتى است که او را از شور و نشاط باز داشته است.

کسوف: گرفتن آفتاب و در اینجا محجوب شدن مقصود است.

ذَنَب: در لغت یعنی دُم و در اصطلاح نجوم، خورشید و ماه که هر کدام مدار جداگانه‌ای دارند، آن نقطه‌ای ‌را که دو مدار در مقابل هم قرار می‌گیرند، «تقاطع» نامند و دو نقطه تقاطع را «عقدتین» گویند و عقد جنوبی را «ذنب» نامند.

شعشاع: خوب خلقت، خوش نما، مقصود درخشندگى است.

خسوف: ماه گرفتن.

مشت گل: استعاره از اندک توجه به دنیا.

پروین: ثریا و آن شش ستاره است بر کوهان گاو.

پروین گسل: گسلیده مانند پروین، پراکنده.

ماه پروین گسل شدن: از حالت جمع به حالت تفرقه افتادن.

جحود: انکار و در اینجا مقصود حجاب دل است.

لنج: یعنی لب و دهان.

ورد: گل.

مربّى: پرورده.

آن ورد مرّبی تیغ گشت: یعنی آن گل پرورده به خار تبدیل شد.

مولانا بارها به تأثیر غذا و خوراکی بر روح ـ که ممکن است لقمه‌ای حرکت ذهنی را کند کرده و حوصله و تحمل را بکاهد ـ سخن گفته است:

          دوش دیگر لون این مى‏داد دست             لقمه چندى در آمد ره ببست‏

          بهر لقمه گشته لقمانى گرو             وقت لقمان است اى لقمه برو

          از براى لقمه‏اى این خار خار             از کف لقمان برون آرید خار

1962- 1960/د 1

در این‌جا نیز با اشاره به تأثیر غذا در تاریکی روح می‌گوید: لقمه، مانند گندمی است که حضرت آدم به‌واسطه خوردن آن از بهشت رانده شد و این امر و (نافرمانی از حق) خورشید وجود او را مانند کسوف، تیره کرد؛ و یا لقمه مانند خسوف است که می‌تواند تابش بدر را بپوشاند.

 مولانا می‌گوید: این از لطافت دل است که حتی لقمه‌ می‌تواند آن را از مسائل روحانی و معنوی دور می‌کند. اگر نان، بدون توجه به مسائل صوری و مادی، فقط به عنوان مایه فعالیت قوای ذهنی به‌کار رود، در‌این صورت مفید است؛ اما اگر به عنوان لذت مادی خورده شود، انکار و گمراهی پدید می‌آورد.

درمجموع مى‏توان گفت این سخن مولانا تعبیرى از قبض و بسط است که عارفان را دست مى‏دهد. چنین اظهار نظر نماینده حالت بسطى است که بر وى دست داده، سپس از آن حالت در آمده است و افشاى آن حال را با چنین گفته‏ها ترک اولى دیده، و چنین اتفاقات براى خاصان خدا نیز رخ مى‏دهد چنان که در جاى دیگر گوید:

          چشم آدم چون به نور پاک دید             جان و سرّ نامها گشتش پدید

         چون ملک انوار حق در وى بیافت             در سجود افتاد و در خدمت شتافت‏

          این چنین آدم که نامش مى‏برم             گر ستایم تا قیامت قاصرم‏

          این همه دانست و چون آمد قضا             دانش یک نهى شد بر وى خطا

1249- 1246/د 1