آفتاب معرفت

جیب: گریبان.

بند یک صفت بودن: تنها یک اثر داشتن.

کوه قاف: کوهى است که مى‏پنداشتند گرداگرد جهان کشیده است و عنقا (سیمرغ) بر آن کوه جاى دارد. در اصطلاح صوفیان «قاف» حقیقت انسانیت است که مظهر تام ذات واحد مطلق است. و «سیمرغ» روح مجرّد تاست که از عالم ربوبى است و بطور موقت در بدنها حلول مى‏کند.

روح:روح مطلق و هستی بی‌قید و شرط است. این روح با علم و عقلی سروکار دارد که از علم الهی و عقل کلّ سرچشمه گرفته است.

بى‏نقش: مجرّد. که در صورتى خاص نیست، که جزئى و مشخص نیست.

صُوَر: جمعِ صورت: نمودار ظاهرى هر چیز. آن چه فعلیت هر چیز بدان حاصل شود، مقابل هیولى.

مُشبِّه: یعنی کسی که برای شناساندن حق، صفات او را با صفات مخلوقاتش مقابله و تشبیه می‏کند تشبیه منافى توحید است و در خطبه مولى امیر مؤمنان (ع) آمده است: « کَذَبَ العادِلوُنَ بِکَ اِذ شَبَّهُوکَ... وَ أشهَدُ أنَّ مَن شَبَّهَکَ بِتَبایُنِ أعضاءِ خَلقِکَ... لَم یَعقِد غَیبَ ضَمِیرِهِ عَلَى مَعرِفَتِکَ.»[1]

مُوَحِّد: کسی است که هستی را جز پروردگار نمی‏‏بیند و چیزی را جز او موجود نمی‏‏داند تا او را به آن چیز تشبیه کند.

بُو الحَسَن: داراى نیکویى، نیکو. کنایت از شخص است، نیکلسون گوید مقصود کسى است که مست عشق الهى است. بعضى آن را اشارت به شیخ ابو الحسن خرقانى گرفته‏اند، لیکن بعید به نظر مى‏رسد چه، این تعبیر در جاى دیگر نیز آمده است.

          سخت خوش مستى ولى اى بو الحسن             پاره‏اى راه است تا بینا شدن‏

504/ د / 4

یا صَغِیَر السِّنِّ...: یعنیای ریزدندان! ای که تنی نرم و لطیف داری! برگرفته از غزلى است که مولانا سروده است:

          بهر تو گفته است منصور حلاج             یا صغیرَ السِّنِّ یا رَطبَ البَدَن‏

          شیر مست شهد تو گشت و بگفت             یا قَریبَ العَهد فِى شُربِ اللَّبَن‏

 تنزیه: یعنی اعتقاد به این‌که پروردگار از داشتن صفات مخلوقات مبرّاست و نباید او را به موجودات این جهانی تشبیه کرد.

( 52) اى آن که رخت حس را بغیب کشانیده‏اى بیا و چون موسى دست از گریبان بیرون آر. ( 53) اى کسى که صفات تو آفتاب معرفت است و خورشید فلک بنده یکى از صفات تو است‏. ( 54) تو گاهى خورشید و گهى دریا شده گاه کوه قاف و گهى عنقا مى‏شوى‏. ( 55) تو اى کسى که از اول بالاتر از وهم و خیال بوده‏اى بذاته نه اینى و نه آن‏. ( 56) روح با علم و عقل سرو کار دارد او را با ترکى و تازى چه کار است‏. ( 57) از تو اى کسى که‏ بى‏نقش و صورت هستى موحد و مشبه با صورت‏هاى گوناگون سرکشى مى‏کنند. ( 58) گاه مشبه را موحد ساخته و گاهى صورتها راه موحد را مى‏زنند. ( 59) گاهى تو را بصورت بشر دیده از روى مستى مى‏گوید اى بو الحسن و اى کسى که سن تو کم بوده و بدن تو تر و تازه است‏.( 60) و گاهى براى تنزیه جانان از نقش و صورت نقش خود را ویران کرده از میان مى‏برد (و بیننده او را در عین صورت بى‏صورت مى‏بیند).

پس از بیان حس ظاهر و حس با‌طن‌، مولانا رو به سوی محبوب حقیقی می‌کند و می‌گوید: ای کسی که رخت حس‌ها را به سوی غیب می‌بری و ما را متوجه حقایق عالم غیب می‌کنی! از تو خاضعانه می‌خواهیم که بار دیگر، معجزات و شگفتی‌های مردان حق را ظاهر کن، «هم‌چون معجزه ید‌بیضاء موسی(ع)» تا عالم ظلمانی که محبوس حواس حیوانی است، نورانی شود.مولانا می‏گوید: هر صفتِ پروردگار، آفتابی است که به ما نور معرفت می‏افشاند؛ آفتابی که چرخ را برجای خود متحیر و میخ‌کوب می‏کند. ما صفات متعددی را برای خدا می‏شمریم اما یک صفت بیش نیستند. او یگانهْ محض است. او، پروردگار را به خورشید یا دریا تشبیه نمی‏‏کند، بلکه صفات او را در مظاهرِ هستی جلوه‌گر می‏بیند. او با عظمت و تابندگی خورشید و بی‌کرانگی دریا، بر جهان احاطه دارد؛ چنان‌که کوه قاف را دیواری برگِرد عالم خاک می‏پنداشتند و با همهْ اینها چون سیمرغ ناشناختنی است.

مولانا می‏گوید: ای خدا! نمی‏‏توان تو را با این الفاظ شناخت، از آن‌چه در وهم می‏گنجد بالاتر و از هر افزون افزون‌تری. تو بی‌نهایتی. مولانا می‏گوید: تو هیچ نقشِ مادی و ظاهری نداری اما با همهْ بی‏نقشی در همهْ صورت‌ها جلوه‌گری و این چیزی است که مشبه و موحّد هر دو را سرگردان کرده و باعث شده است تا گاه مشبهان به توحید گرایند و گاه موحدان از این همه جلوه‏های بی‌شمار تو گمراه شوند. فلان شخصِ موحد گاه چنان در تو حیران می‏شود که تو را مانند یک معشوق این جهانی خطاب می‏کند: «ای ریزدندان! ای که تنی نرم و لطیف داری!» همین موحد گاه نقشی را که از تو برای خویش توهّم کرده ویران می‏کند و تو را از این تشبیهات منزه می‏شمارد. محتوا وگزیدهْ سخن مولانا در این ابیات اشاره ای است به سخنان مولا علی(ع که حق تعالى شأنه در هر صورتى که تجلّى کند نه آن است و نه بیگانه از آن : « مَعَ کُلِّ شَى‏ءٍ لا بِمُقارَنةٍ وَ غَیرُ کُلِّ شى‏ءٍ لا بِمُزایَلَةٍ.»[2]