شیطان و شطرنج زندگی

جان بابا گفتن: کنایه از نوازش کردن، تشویق کردن، آفرین گفتن، برگرفته است از آیه «وَ زَیَّنَ لَهُمُ اَلشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»[1] ، و در سخنان امیر مؤمنان (ع) است: «گناه را در دیده او مى‏آراید تا خویش را بدان بیالاید که بکن و از آن توبه نما و اگر امروز نشد فردا.»[2]

دم: کنایه از فسون و نیرنگ.

تلبیس: پوشیدن حقیقت و بیان خلاف واقعیت. اشاره دارد به آیه:«فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا وُورِیَ عَنْهُمَا مِن سَوْءَاتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَن تَکُونَا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونَا مِنَ الْخَالِدِینَ»:سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد، تا آنچه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد؛ و گفت: «پروردگارتان شما را از این درخت نهى نکرده مگر بخاطر اینکه (اگر از آن بخورید،) فرشته خواهید شد، یا جاودانه (در بهشت) خواهید ماند!»[3]

بابا: کنایه از آدم (ع).

سیه رخ: رو سیاه، و در جزء دوم ایهامى است به معنى دیگر رخ که مهره‏اى است در بازى شطرنج.

مات کردن: مغلوب ساختن.

شطرنج: نام بازى معروف، و در بیت مورد بحث استعاره است از مکر و فریب.

چُست: چالاک، چابک، تیز کار.

غُراب: استعاره از ابلیس، به مناسبت سیه رویى و شومى او.

چشم نیم خواب: کنایه از ناهشیارى، مراقب نبودن.

فرزین: مهرهْ وزیر.

فرزین بند:یعنی به خطر انداختن این مهره است.[4]

خس: خاشاک، و در این بیت آن چه گلو را بگیرد.

بى‏ثبات: که در طریقت پایدار نیست.

آب حیات: آب زندگانى، و در بیت مورد بحث استعاره از فیوضات ربّانى است.

 ( 129) ابلیس با تملق سخن گفته و بتو جان بابا خطاب مى‏کند تا فریبت دهد. ( 130) همین اشتباه کارى را با باباى تو هم کرده است تا آدم ابو البشر را از بهشت بیرون آورده مات و آواره نمود. ( 131) این زاغ سیاه بر سر شطرنج نشسته تو بازى را با چشم خواب آلوده نگاه نکن‏. ( 132) وزیر بندها و فنون زیادى بلد است ممکن است یکى از فنون او چون خس گلوى تو را بگیرد. ( 133) خس او سالها در گلو باقى مى‏ماند مى‏دانى آن خس چیست؟ محبت مال و جاه‏. ( 134) مال چون خس است زیرا که او بى‏ثبات و پست است ولى وقتى در گلوى تو باشد مانع از آشامیدن آب حیات خواهد بود. ( 135) اگر مالت را دشمن طرارى ببرد راه زنى را راه زن دیگر برده است چون مال خود راه زن است‏.

مولانا فریب شیطان را در مثنوی بارها مطرح کرده است و در مواردی آشکارا می‏گوید که ابلیس یکی نیست و در پشت چهرهْ انسان‌ها، ای بسا «ابلیس آدم روی هست» همانند پدری پیش می‏آید و به تو جان بابا، خطاب می‏کند. همین کار را با آدم ابوالبشر هم کرده است. اشاره دارد به آیهْ شریفهْ : آن‌گاه شیطان، آدم و حوا را به وسوسه بفریفت تا زشتی‏های پوشیده آنان پدیدار گردد و به دروغ گفت: خدا شما را از این درخت باز نداشت جز برای آن‌که مبادا دو فرشته شوید یا عمر جاودان یابید.

 شیطان ملعون، این‌گونه پدرت را فریب داد و این شیطان سیاه چهره، این‌گونه او را مات کرد. با تو بر سرشطرنج زندگی می‏نشیند و چشم‌هایش را مانند چشم زاغ، خسته و نیم خواب نشان می‏دهد و تو می‌پنداری که حواسش متوجه بازی نیست، در‌حالی‌که شطرنج‌باز قهاری است و تو را با حرکاتی حساب شده مات می‏کند؛ زیرا شیطان، حیله‏ها و نیرنگ‌های بسیاری می‏داند که همانند خاری راه گلویت را ناگهان می‏گیرد. مولانا علاقه‌های دنیایی را به فرزین‌بند تشبیه می‏کند و به خس و خاری که در لقمه باشد و در گلو گیر کند. می‏گوید که این خار و خس، مهر جاه و مال است. «آب حیات» معرفت حق است که ما را به وصال حق و بقاء بالله می‏رساند. کسی که به دنیا می‌چسبد، این آب حیات از گلوی او پایین نمی‏رود. مال و دارایی دنیا راهزن دین و ایمانند که موجب دنیاخواهی و دنیاگرایی می‏شود.