آثار قلم و آثار قدم

دفتر صوفی: دل پاک اوست که می‏تواند نقش حقیقت را بپذیرد، نه مثل سیاهی کلمات بر روی کاغذ.

سَواد: سیاهى، خط، نبشته.

اسپید: نورانى، روشن به نور الهى.

زاد: توشه، و در این بیت به معنى آن چه موجب تعلیم و راهنمایى باشد.

آثار قلم:کنایه از کتاب و دفتر، همان عالم ظاهر است.

آثار قدم: نشانه‏هاىِ پا، و مقصود پا جاى پاى راهنما نهادن ، یعنی نتایج سیر باطنیِ مردان حق و آن‌چه آنها در طیّ طریق به‌ دست آورده‌اند.

ناف آهو:نافه، انبان مشک، انبانچه که در زیر شکم آهوست و در آن ماده‏اى فراهم مى‏آید که تبدیل به مشک مى‏گردد،کنایه از معرفت حقیقت است که سالک را به حق می‏رساند.

کام: وصال حق است.

گام و طواف: می‏تواند به معنای آداب و تکالیف ظاهری شریعت باشد یا گذشتن از مقامات و منازل سلوک.

رَه بُریدن: راه رفتن، به راه رفتن ادامه دادن.

در کام رسیدن: دستیابى به مطلوب.

منزل: مسافتى که کاروان یا رونده به یک روز طى کند.

بوىِ ناف: بوى نافه، بوى مشک. و استعارت از پى مرشد را گرفتن است، و دستور او را کار بستن.

مهتاب: کنایت از نور الهى.

فُتِّحَت: گشوده شده، و این کلمه گرفته از قرآن کریم است.

فُتِحَتْ أَبْوابُها : اشاره به شریفه«حَتَّى إِذا جاءها فُتِحَتْ أَبْوابُها» یعنى مؤمنین وقتى ببهشت مى‏رسند قبلا درهاى او گشوده شده.[1]

( 160) ولى دفتر صوفى خط سیاه رنگ و حرف وکلمه نیست دفتر صوفى دلى است روشن و سفیدتر از برف‏. ( 161) توشه و سرمله دانشمند کتاب است ولى توشه و سرمله صوفى نور خداوندى است‏. ( 162) صوفى ما در حال مراقبه چون یک نفر شکارچى رد پاى آهو دیده و بر اثر آن روان گردید. ( 163) بر اثر گام آهو رفتن چند گاهى خواهد بود پس از آن بوى ناف آهو رهبر او خواهد بود.( 164) وقتى شکر این گام برداشتن و بوى ناف آهو استشمام کردن را بجا آورد بى‏شبهه از این گام برداشتن بکام خواهد رسید. ( 165) یک منزل ببوى نافه رفتن بهتر از صد منزل گام برداشتن و طواف کردن است‏.( 166) آن دلى که مطلع انوار الهى است و ماه روى دوست از آن طلوع مى‏کند براى عارف مصداق آیه شریفه« فُتِحَتْ أَبْوابُها »بوده درها براى او پیش از رسیدن بدرگاه گشوده شده است‏ . ( 167) وقتى تو باشى دیوار است ولى براى او در است براى تو سنگ است ولى براى عزیزان حق گوهر است‏ .

مولانا بر این نکته تأکید دارد که برای رسیدن به حقیقت، علوم ظاهری و کتاب و دفتر وسیله مناسبی نیست. باید راهی به حقیقت و معرفت آن پیدا کرد که از طریق دلِ پاکِ مردانِ حق است. او می‏گوید: سیرالی‌الله باید با معرفت همراه باشد و یک منزل راه پیمودن همراه با معرفت حق، بهتر از صد منزلی است که فقط طی طریق باشد و معرفتی با آن همراه نگردد. کسی که عارف به حقایق است دلی دارد که مهتاب معرفت در آن طلوع می‏کند. چنین دلی در نظر او دروازهْ بهشت است که بر او گشوده‏اند: «وَسِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاؤُوهَا وَفُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا سَلَامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ»: و کسانى که تقواى الهى پیشه کردند گروه گروه به سوى بهشت برده مى‏شوند؛ هنگامى که به آن مى‏رسند درهاى بهشت گشوده مى‏شود و نگهبانان به آنان مى‏گویند:«سلام بر شما! گوارایتان باد این نعمتها! داخل بهشت شوید و جاودانه بمانید!»پروردگار در این آیه از پرهیزکاران سخن می‏گوید و این‌که درهای بهشت برآنها گشوده است. آن دلی که مظهر معرفت و اسرار تابان الهی است، نسبت به عارف، دری به سوی بهشت ذات حق است. او می‏گوید: دل همان دل است، اما اگر کسی لیاقت معرفت حق را نداشته باشد همین دروازهْ بهشت در برابر او دیوار می‏شود.مولانا در دفاتر ششگانه مثنوى فرق و مزیت علم حضورى را بر حصولى چنین بیان کرده است.

          گر چه دانى دقّت علم اى امین             ز آنت نگشاید دو دیده غیب بین‏

          کار تقوى دارد و دین و صلاح             که از او باشد به دو عالم فلاح‏

264، 261 / د /6

و در باره عقل جزئى گوید:

          پیش بینى این خرد تا گور بود             و آنِ صاحب دل به نفخ صور بود

          این خرد از گور و خاکى نگذرد             وین قدم عرصه عجایب نسپرد

          زین قدم وین عقل رو بیزار شو             چشمِ غیبى جوى و بر خوردار شو

3313- 3311/ د / 4

 و نیز در فرق این دو علم گوید:

          علمهاى اهلِ دل حمّالشان             علمهاى اهلِ تن احمالشان‏

          علم چون بر دل زند یارى شود             علم چون بر تن زند بارى شود

3447- 3446 / د /1

هم چنین مولانا در ترجیح علم طریقت و ریاضت و رسیدن به مقام کشف و شهود بر تحصیل علم صورى می گوید: سالک چندى در جست و جوى راهبر است و چون او را یافت و از تعلیم وى مستفیض شد و قدر این موهبت را دانست خدا را سپاس مى‏گوید و سپاس او موجب مزید نعمت مى‏گردد که « لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ: اگر سپاس گفتید شما را زیادت مى‏کنم.»[2] و بدان جا مى‏رسد که حقیقت را بى‏واسطه مى‏یابد و دیگر نیازى به وسیلت براى رسیدن ندارد.

          حاصل اندر وصل چون افتاد مرد             گشت دَلاّله به پیش مرد سرد

          چون به مطلوبت رسیدى اى ملیح             شد طلبکارى علم اکنون قبیح‏

1401- 1400/ د / 3

و این خاصیت علم طریقت است. آن کس که نادانسته و به تقلید به سعى و طواف مى‏پردازد در رتبتِ آن کس نیست که با خانه خدا نرد وصال مى‏بازد.