بسته شدن ِتقریر ِمعنی ِحکایت به سبب ِمیل ِ مستمع به استماع ِ ظاهر ِ صورت ِحکایت.

گذشتن از امیال نفسانی

رَشکِ روشنى : را نیکلسون به احتمال حسام الدین گرفته است و هر چند محتمل مى‏نماید، لیکن مى‏توان گفت مقصودش سیطره قدرت حضرت حق است.

جَرّ و مَدّ: جر و مد در لغت کشیدن و بالا آمدن آب دریاست، و در این بیت مقصود از بحر تجلّیات حضرت حق است که در دل بنده حالات مختلف پدید گردد از قبض و بسط.

عُنُق: گردن. تا عنق در چیزى فرو شدن: فرو رفتن، چنان که بیرون آمدن دشوار یا ناممکن باشد. مجازاً به چیزى مشغول گردیدن.

مَقال: گفتار.

جَوز: گردو.

مویز: انگور درشت خشکیده، مقابل کشمش که انگور ریز خشک شده است.

گر تو مردى...: حافظ راست در این معنى:

          دست از مس وجود چو مردان ره بشوى             تا کیمیاى عشق بیایى و زر شوى‏

          یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر             کز آب هفت بحر به یک موى تر شوى‏

(حافظ)

 نه طبق: افلاک است.

از نُه طبق گذشتن: یعنی از زندگی مادی وعالم ماده فراتر رفتن وبه معرفت حق رسیدن.

دانه از که جدا کردن: استعارت از معنى را از صورت در آوردن، حقیقت را از مجاز بیرون کشیدن، حقیقت را گرفتن و مجاز را رها کردن.

( 194) چه کنم؟ چگونه سخن گویم؟ آن که رشک نور و روشنى است کى مى‏گذارد آن چه را که گفتنى است بگویم‏ .( 195) کنون دریا کف بر لب آورده و سدى مى‏سازد سد را کشیده و مى‏گسترد. ( 196) اکنون مى‏گویم و بشنو که چه چیز مانع گفتار من گردید؟ مانع این بود که شنونده فکرش متوجه جاى دیگر گردید. ( 197) حواسش پیش صوفى مهمان رفته تا گلو گاه غرق فکر او گردید. ( 198) از این جهت لازم شد که از آن چه مى‏گفتم منصرف شده و سراغ همان افسانه برویم‏. ( 199) اما تو صوفى که ما مى‏گوییم مثل طفلى که متوجه جوز و مویز است متوجه صورت مشو. ( 200) جسم و تن ما همانا جوز و مویز است اگر تو از بچگى ترقى کرده و مرد هستى از این جوز و مویز بگذر. ( 201) اگر تو هم نگذرى اکرام خداوندى تو را از جسم که سهل است از نه طبق افلاک خواهد گذرانید. ( 202) اکنون صورت افسانه را بشنو ولى دانه را از کاه جدا کرده اصل مقصود را دریاب‏.

مولانا بارها این سخن را پیش آورده است که مردان حق، ظاهری چون دیگران دارند، اما وجود حقیقی آنها باطن و روح خداجوی آنهاست. اگر تو به ظاهر آنها توجه کنی، مانند کودکی هستی که گردو و کشمش دوست داری. جسم ما در مَثل مانند گردو و کشمش است. اگر تو به راستی مردی، از این دو درگذر. انسان کودک منش به جسم و شهوت و امیال نفسانی علاقه‌مند است. تا از این علاقه‌ها درنگذری از مرحلهْ کودکی برون نخواهی شد. اگر تو توان گذشتن از این امیال را نداشته باشی و قید صورت و جسم را نزنی، به طور قطع احسان حق تعالی تو را از نه طبقه آسمان می‏گذراند و تو را از زندگی مادی و عالم ماده فراتر می‌برد و به معرفت حق می‏رساند و این سعادت را باید مشیت پروردگار به بنده بدانی.

به گفته استاد شهیدی در شرح این ابیات:حقیقت درون دل در خروش است و مجاز همچون کف و خاشاک بر روى آب در جوش. او در پى بیان حقیقت و پند است و خاطر شنونده سر گرم افسانه و ترفند. پس وسیلت جلب توجه او را آماده باید ساخت و از حقیقت به افسانه باید پرداخت. مقصود نه صوفى است و نه مهمانى و نه سپردن خر به تیمارگر آن چنانى.

داستان صوفى و مهمان شدن او و مشغول گردیدن شنونده به ظاهر داستان همچون جوز و مویز است و سر گرم کردن کودک بى‏تمیز، و گر نه سخن از روح است و دیرینه بودن و مقید گشتن آن به تن. آنان که به دنیا وابسته‏اند و تن را مى‏پرورانند همچون کودک‏اند که به بازى با جوز و خوردن مویز مشغول است، و آنان که در پى تربیت روح‏اند به جسم و پرورش آن نمى‏نگرند. صوفى حقیقى کسى است که از صورت بگذرد و معنى، یعنى روح، را پرورد. و سرانجام مى‏گوید که هر چند بنده ناقص سر گرم پرورش جسم ماند، رحمت پروردگار او را دریابد و به سر منزلى که بایدش رساند.