خاریدن روستایى در تاریکى شیر را بظنّ آن که گاو ِاوست

حکایتى که با این عنوان آغاز می شود، اقتباسی است از آنچه در سندباد نامه آمده است که خلاصهْ آن چنین است، کاروانى با مالى انبوه در کاروانسرایى مقام کردند. شب هنگام دزدى به قصد دستبرد بر سر مالها رفت. لیکن چندان که کوشید نتوانست پنهان از چشم نگهبان چیزى بدزدد، ناچار به طویله رفت تا لااقل مرکبى به دست آرد و دست خالى نرود. قضا را شیرى به قصد خوردن چار پایى به طویله رفته بود و او نیز انتظار غفلت پاسبان مى‏برد. دزد بر پشت ستوران دست مى‏کشید و بناگاه به شیر رسید. بر پشت شیر دستى مالید و آن را فربه یافت و بر آن سوار شد. شیر برخاست و به شتاب پا در فرار نهاد و مرد را مى‏برد چندان که بامداد شد، مرد حقیقت حال را دانست، با خود گفت اگر در بیابان پیاده شوم شیر مرا پاره کند همچنان برفت تا به درختان رسید. مرد دست در درخت زد و شیر از زیر پاى او بگریخت.[1]

پاره پاره شدن طور: برگرفته است از آیه فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَکًّا وَ خَرَّ مُوسى‏ صَعِقاً: پس چون پروردگارش بر کوه تجلّى کرد آن را خرد ساخت و موسى بیفتاد بى‏هش.»[2]

لَو أنزَلنا: نگاه کنید به: شرح بیت 504 / د /2

اُحُد: کوهى است در شمال غربى مدینه که غزوه معروف اُحد به سال سوم هجرت در نزدیکى آن رخ داد. و در اینجا مطلق کوه مقصود است.

از پدر و مادر: نام خدا را به تقلید از آنان یاد گرفته‏اى نه آن که خود خدا را بشناسى.

بى‏نشان: ناپیدا، ناآشکار. کنایت از خودى را رها کردن.

از لطف: لطیف بودن. کنایت از رها کردن صفتهاى جسمانى.

هاتف: (اسم فاعل) بانگ کننده که آواز او بشنوند و او را نبینند.

          هر لحظه هاتفى به تو آواز مى‏دهد             کین دامگه نه جاى امان است الامان‏

(خاقانى)

 ( 506) یک نفر از روستاییان گاو خود را به آخور بست از قضا شیرى پس از رفتن روستایى رسید گاو را پاره کرده خورد و خود بجاى گاو ایستاد. ( 507) شب روستایى بسراغ گاو آمده در تاریکى گاو را جستجو مى‏کرد. ( 508) شیر را گاو تصور کرده با دست او را نوازش مى‏کرد و دست بپشت و پهلوى او مى‏مالید. ( 509) شیر با خود گفت اگر هوا روشن بود زهره این روستایى آب مى‏شد. ( 510) او مرا گاو گمان کرده که چنین بیباک بدنم را مى‏خارد. ( 511) حق مى‏فرماید که اى کور مغرور این نام که تو بر زبان مى‏رانى همان است که از هیبت او کوه طور متلاشى گردید. ( 512) اگر ما کتابى براى کوه نازل مى‏کردیم کوه شکافته شده پس از آن قطعه قطعه گردیده و پراکنده مى‏شد ( 513) اگر کوه احد از این با خبر مى‏شد از هم متلاشى مى‏گردید. ( 514) تو نام خدا را از پدر و مادر شنیده و بتقلید یاد گرفته‏اى از این جهت است که با غفلت نام از آن مى‏برى‏. ( 515) اگر بدون تقلید از آن با خبر شوى مثل هاتف که نه مکان دارد و نه نشان تو نیز بى‏نشان و بى‏مکان خواهى شد . ( 516) این قصه را بشنو تا آفت تقلید را دانسته و از آن حذر نمایى‏.

مولانا می گوید: اگر معنای سخنان خود را می‌فهمید، دل او چنان بی‌قرار می‏شد که تن را می‌شکافت و ذرّه ذرّه می‏کرد و بیرون می‏زد. این سخن نیز برگرفته از آیهْ شریفهْ قرآن است که می‌فرماید: اگر این قرآن را بر کوه نازل می‏کردیم، هر آینه می‏دیدی که از ترس خدا خاشع و متلاشی می‏شد. [3]  مولانا به گدایانِ نان می‏گوید: در دنیایی که جادوگران با نام دیو و شیطان کارهای شگفت‌انگیز می‏کنند، تو برای پشیزی پول سیاه، نام خدا را وسیله قرار می‌دهی؟ مولانا می‏گوید: ما حقایق دین را نمی‏دانیم، فقط چیزهایی از پدر و مادر شنیده‌ایم و ناآگاهانه با آن برخورده‌ایم و فقط الفاظ را تقلید می‏کنیم، اگر بی‌تقلید و با ادراک حقیقت دین از مفهوم این الفاظ آگاه شویم، دیگر نیازی به نشان و دلیل نداریم. از تأثیر لطف پروردگار، هم‌چون هاتفی، ندای دین و ایمان سرمی‏دهیم. ایمان گاه تقلیدى است و گاه تحقیقى است. آن چه جوینده به دل دریابد و بر ضمیر وى آشکار شود، معرفت تحقیقى است، و آن چه از مصطلحات فرا گیرد و از این و آن شنود تقلیدى است.