نگار: زیبا، خوب.

شَست: قلاّب که بدان ماهى گیرند. منظور این است که در هر شخصی افعال متناقض وجود دارد؛ برای مثال، گاهی ماهی می‏‏شود و گاهی قلاب ماهی‌گیری و دام.

گبر: مطلق کافر مقصود است.

فَمِنکُم مُؤمِنٌ: برگرفته است از آیه «هُوَ اَلَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنْکُمْ کافِرٌ وَ مِنْکُمْ مُؤْمِنٌ.»[1]

کَد: دریوزگى.

چشمِ فَرع: کنایه از چشم سر. یعنی ظاهر که متأثر از اغراض و زمینه‏های ذهنی ماست و کل وجود را نمی‏‏بیند.

چشم اصلى: کنایه از چشم دل، و چشم باطن است .

چشم اصلی ناپدید: یعنی درحالی‌که چشم باطن برادران یوسف کار نمی‏‏کرد، چشم فرع آنها در اثر خیال بد، او را زشت می‏‏دید، اما اگر چشم اصلی یا چشم باطن بینا باشد, چشم ظاهر هم از آن اثر می‏‏پذیرد و نیک و بد را می‌بیند.

بگردد این بدان: چشم فرعى تابع چشم اصلى است.

 ( 605) یک نفر را تو نگاه مى‏کنى و در نظر تو چون مار است همان شخص در چشم کس دیگر صاحب جمال جلوه مى‏کند. ( 606) براى اینکه تو خیال کفر او را عینک چشم قرار داده‏اى و او خیال مؤمن بودن او را. ( 607) در این یک نفر هر دو جنبه هست گاه‏ ماهى است و گاه دام‏. ( 608) نیم او مؤمن و نیم دیگر کافر نیمه‏اش حرص و نیم دیگر صبر و شکیبائى‏. ( 609) خداى تعالى فرمود که بعضى از شما مؤمن و بعضى دیگر کافر باشد ( 610) مثل گاوى که نیمه‏اش سفید و نیم دیگر سیاه باشد. ( 611) هر کس این نیمه را دید رد مى‏کند و آن که آن نیمه را ببیند طالب آن مى‏گردد. ( 612) جمال یوسف در نظر برادرانش منفور ولى در دیده یعقوب نور بود. ( 613) از خیال بد بود که او را زشت دیدند این چشم که ظاهراً مى‏بیند فرع چشم اصلى است‏. ( 614) چشم ظاهر سایه آن چشم است هر چه و بهر کیفیت که او مى‏بیند چشم ظاهر تبعیت از آن مى‏کند.

مولانا می گوید: خوشى و ناخوشى انسان زاییده خیالهاى اوست. اگر خیالها خوش باشد، صبر وشکیبایى دست دهد و شکیبایى از ایمان است. در همین راستا مولانا به این نکته اشاره می کند که: منشأ خیال خوش و ناخوش نهاد آدمى  ودر درون وباطن انسان است. چرا چنین است، چون انسان سرشته از نیک وبد است:

          ز آن که نیم او ز عیبستان بُدست             و آن دگر نیمش ز غیبستان بُدست‏

3035 / د /2

خوش‏بینى و بد بینى وى انعکاس از خوبی وبدى درون اوست:

          دید احمد را ابو جهل و بگفت             زشت نقشى کز بنى هاشم شکفت‏

          گفت احمد مر و را که راستى             راست گفتى گر چه کار افزاستى‏

          دید صِدّیقش بگفت اى آفتاب             نى ز شرقى نى ز غربى خوش بتاب‏

          گفت احمد راست گفتى اى عزیز             اى رهیده تو ز دنیاى نه چیز

          حاضران گفتند اى صدر الورى             راست گو گفتى دو ضد گو را چرا

          گفت من آیینه‏ام مَصقُولِ دست             تُرک و هندو در من آن بیند که هست‏

2370- 2365 / د /1

مولانا می‏‏گوید: کفر و ایمان در یک شخص، قابل جمع است؛ یعنی انسان آمیزه‌ای از وجه شیطانی و وجه رحمانی است و این امری مسلم است و به آیهْ شریفهْ قران استناد می‏‏نماید: «هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ فَمِنکُمْ کَافِرٌ وَمِنکُم مُّؤْمِنٌ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»: اوست خدایی که همهْ شما را آفرید؛ گروهی از شما کافر و گروهی مؤمنید و خدا بدان‌چه می‏‏کنید بیناست.[2] ظاهر آیهْ گویای این است که گروهی راه کفر پیشه می‏‏کنند و گروهی راه ایمان، ولی مولانا از این آیهْ معنایی مناسب با بحث خود اراده کرده است. برخی از مفسران نیز چنین تفسیر کرده‌اند.

در حقیقت جان کلام مولانا این است که نیم وجود انسان، مؤمن است و نیمی از آن کافر، نیمی از او حرص است و نیمی دیگر صبر. درست مانند گاوی که نیمهْ چپ پیکرش سیاه باشد و نیمهْ راست پیکرش سفید باشد. هر کس نیمهْ سیاه گاو را که می‏‏بیند، گاو را رد می‏‏کند و نمی‌خرد و هر کس نیمه سفیدش را مشاهده کند خواهان و خریدار آن می‏‏شود.

در این‌جا مولانا مثال دیگری می‏‏زند که چگونه ذهنیات ما داوری ما را دربارهْ دیگران می‏‏سازد: برادران یوسف به یوسف حسد و کینه داشتند و نمی‌دیدند که او چه زیباست، ولی همان یوسف در چشم حضرت یعقوب، بس زیبا جلوه می‏‏کرد.