آن چه موجب دشمنى مردم با راهنمایان و اولیاى خداست حسد است.

کین کشیدن: کینه کشیدن، انتقام جستن.

ستیزه: دشمنى.

تا زیانی کرده باشد خواجه را: اشاره به مفهوم این آیه دارد که:« وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ»[1]

ادیب: معلّم، آموزگار.

ره زن: از راه به در برنده و گمراه کننده.

گازر: جامه شوى.

یکى: بارى، نوبتى.

سیاه اختر: کنایه از بد بخت.

بَرَد: چنین است در نسخه اساس. باید فاعل را سنگلاخ و معنى «بردن» را به مجاز پاره کردن، نابود کردن گرفت.

دو شاخ: دو شاخ یکى از اسبابهاى شکنجه در عهد مغولان بوده است که پا یا گردن متهم را در آن مى‏نهاده‏اند تا اقرار کند.

 چهار شاخ: در تعبیر مولانا کنایت از «شکنجه سخت‏تر»

کمترى در اختر فزودن: از اقبال کاستن، از مرتبت افتادن. فزودن را مى‏توان متعدى گرفت در این صورت فاعل آن «فلان» است.

ننگ و عار کمتری : اشاره به مقایسه یی است که ابلیس میان خود وآدم کرد وحاضر نشد به او سجده کند.

ابتر: یعنی بی زاد و ولد، دُم بریده. ابتری یعنی بی حاصلی.

خون پالا: خونریز، که خون گریه کند.

ابو جهل: عَمرِو بن هشام بن مغیره، از بنى مخزوم. در جاهلیت کُنیه او «ابو الحکم» بود. از بس دشمنى که با رسول (ص) و اسلام کرد و مسلمانان را آزرد او را «ابو جهل» گفتند. وى در جنگ بدر کشته شد.

اهل: در خور، شایسته، پذیرفته.

 ( 799) مثل غلام هندویى که بمولاى خود کینه‏ور شده و خود- کشى کند. ( 800) او از بام خانه خود را بزیر مى‏اندازد و مى‏کشد تا بهاى خود را بمولایش ضرر رسانده باشد. ( 801) اگر بیمار با طبیب یا دانش آموز با آموزگار ادیب دشمنى کنند. ( 802) در حقیقت دشمن جان و عدو عقل خود هستند. ( 803) اگر گازر از آفتاب و ماهى از آب خشم گیرد. ( 804) این خشم بزیان چه کسى تمام خواهد شد و بالاخره کدام کس از این خشم به بد بختى دچار مى‏شود. ( 805) اگر فى المثل خداوند تو را زشت رو آفریده با اعتراض خود کارى نکن که علاوه بر زشت روئى زشت خو هم باشى‏. ( 806) اگر کفش دارى بسنگلاخ مرو که پاره شود اگر دو شاخ دارى چهار شاخ مشو . ( 807) تو حسد مى‏برى که من از فلانى کمترم و این کمى در بخت و طالع من مؤثر است‏ . ( 808) خود حسد یک نقص دیگرى است بلکه از همه نقصها بد تر است‏ . ( 809) ابلیس از ننگ کمترى از آدم بود که خود را بهزار نقص دچار نمود . ( 810) به آدم حسد مى‏برد و مى‏خواست که بالاتر از او باشد بلکه مى‏خواست مسلط شده و خونریزى کند . ( 811) ابو جهل از محمد (ص ع) ننگ داشت و از حسد خود را بالاتر از او مى‏گرفت‏ . ( 812) در نتیجه نامش که بو الحکم بود به ابو جهل تبدیل شد بلى بسیارى اشخاص اهل که از حسد نااهل شده‏اند .

غزالى نویسد:

«حسد از جمله مهلکات است و رسول (ص) گفت حسد کردار نیکو چنان خورَد که آتش هیزمِ خشک را.»[2] عالمان اخلاق مردم را از حسد بیش از دیگر مُهلِکات بیم داده‏اند. آن دشمنى که مشرکانى چون ابو جهل و ابو سفیان با رسول (ص) مى‏کردند از حسد بود. مى‏دیدند محمد (ص) در مال و منال در پایه آنان نیست اما روز به روز حشمت و حرمت او در برترى است. بیشتر ناقصان به جاى آن که نقص خود بدانند و از کاملان درمان خواهند به دشمنى با آنان بر مى‏خیزند و پندارند که آنان را زیانى مى‏رسانند.

اگر آفتاب نتابد، گازر از کار و کسب باز می‌ماند و اگر آب نباشد ماهی می‌میرد‌. تو با دقت نگاه کن و ببین با توجه به مثال‌های زده شده چه کسی زیان و ضرر می‌کند؟ اگر مثلاً خدا تو را زشت‌رو و نازیبا آفرید؛ دیگر کاری نکن که اخلاق بد نیز داشته باشی، زیرا زشت‌خویی تو را بیشتر زشت‌رو نشان می‌دهد. اگر کفش تو پاره شود و با کفش پاره در سنگلاخ بروی، کفش را پاره‌تر و پای خود را مجروح و اشکال کار را دو چندان می‌کنی. اگر دچار بیماری حسادت ‌شوی که از دیگری کمترم و ستاره اقبالم کم فروغ‌تر است، حسد نیز بر نقصان تو می‌افزاید، بلکه حسد به تنهایی از بسیاری از معایب و کاستی‌ها بدتر است. ابلیس میان خود و آدم مقایسه‌ای کرد و حاضر نشد به او سجده کند. چه شد؟ او نه تنها بالاتر از آدم قرار نگرفت، بلکه برای همیشه خوار و ذلیل شد، چنان‌که باید خون بگرید. مثال دیگر: ابوجهل از روی حسادت و لجاجت، سروری پیامبر را ننگ داشت، اما چه شد؟ ابتدا نام او بوالحکم، یعنی صاحب حکمت‌ها بود، اما با حسادت و برتری طلبی با پیامبر، ابو‌جهل یعنی پدر جهالت و نادانی شد.

          در خداى موسى و موسى گریز             آبِ ایمان را ز فرعونى مریز

          دست را اندر اَحَد و احمد بزن             اى برادر وا رَه از بو جهلِ تن‏

782- 781 / د / 1