اهمیّت خوش خویی

جهان جست و جو: به مناسبت بیت بعد بهتر است آن را «آزمایش» معنى کرد و نیز مى‏توان جست و جو را به معنى کوشش و به دست آوردن یا جهان کسب و تلاش گرفت.

اهلِیَّت: در خورى، شایستگى.

خوى (خلق): ملکه‏اى است نفسانى که منشأ صدور افعال است از نفس، و «خلق» نزد بعض صوفیه اصل تصوف است. قشیرى از ابو عبد الرحمن سلّمى، و از ابو على دقاق آرد: خداى تعالى پیمبر خود را به خصلتها مخصوص داشت و هیچ یک از خصلتهاى او را چون خلق او نستود که فرمود: « وَ إِنَّکَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِیمٍ.» (قلم، 4) و در حدیث آمده است «خَیرُ ما اُعطِىَ النّاسَ خُلقٌ حَسَنٌ.»: بهترین چیزی که به مردم داده شد، خوش ‌خویی است.[1]

قَلَق: در لغت «اضطراب» است لکن در این بیت به معنى شکافتن، زیر و زبر شدن، و آزمایش گردیدن است چنان که فرموده‏ى امیر مؤمنان (ع) است «وَ لَتُساطُنَّ سَوطَ القِدرِ حَتَّى یَعُودَ أسفَلُکُم أَعلاکُم: چون دیگ افزار که در دیگ ریزند زیر و زبر مى‏شوید تا فرودین شما بالا آید.»[2]

دَیّار: خداوند خانه، ساکن خانه، باشنده. و در این بیت به معنى کس، فرد، و یکى است.

خداوند پیمبران را میان خود و مردم واسطه گرداند تا مردم آزموده شوند و حسودان آشکار گردند.

          حق فرستاد انبیا را با ورق             تا گزید این دانه‏ها را بر طبق‏

284 / د /2

 ( 813) من آن چه جستجو کرده‏ام بهتر از خوش خویى اهلیتى ندیده‏ام‏ .( 814) خداى تعالى انبیا را از این جهت بخود نسبت داده و واسطه خود و خلق قرار داد که ارکان حسد را متزلزل سازد. ( 815) زیرا کسى از اطاعت خدا عار نداشت و هیچ کس بخدا حسد نمى‏برد. ( 816) زیرا انسان کسى را که مثل خود پندارد بر او حسد مى‏برد و از اطاعت او ننگ دارد. ( 817) چنان که وقتى بزرگى حضرت‏ رسول مسلم شد دیگر حسدها همه تمام شد و همگى فرمان بردارش شدند .

مولانا می‌گوید: در جهان سعی و تلاش، هیچ شایستگی و لیاقتی را بهتر از نیک‌خویی و اخلاق خوب ندیدم . در این ابیات مولانا نظر به خلق نیکوی انبیا و حسد دشمنان آنها دارد و می‌گوید: فرستادن پیامبران، انسان‌های مدعی را دچار پریشانی و قلق کرده است و آنها در این قلق، حسد خود را آشکار می‌کنند. زیرا می‌پندارند که پیامبر هم بشری مانند آنهاست و خود را با او قیاس می‌کنند. اگر کسی برتری پیامبران را بپذیرد و به آنها معتقد شود، حسادت نمی‌کند.