امتحان ِپادشاه به آن دو غلام که نو خریده بود

زبان ترجمان شخصیت انسان

آدمى مخفى است: برگرفته است از فرموده‏ى امیر مؤمنان (ع) «تَکَلَّمُوا تُعرَفُوا فَإِنَّ المَرءَ مَخبُوءٌ تَحتَ لِسانِهِ.» [1]

          تا مرد سخن نگفته باشد             عیب و هنرش نهفته باشد

(سعدى)

این زبان پرده است:

          زبان در دهان اى خردمند چیست             کلید در گنج صاحب هنر

          چو در بسته باشد چه داند کسى             که جوهر فروش است یا پیله‏ور

(سعدى)

سرّصحن خانه: معانی و اسراری است که در باطن ماست.

گنج: روح و معنویات است .

ماری بر کران گنج : نفس آدمی و اشتغالات ذهن به امور این جهانی است که دست‌یابی به گنجینه‏های معانی را دشوار می‏کند.

تأمُّل: درنگ. اندیشیدن در گفتن.

گفتیى: پندارى، انگار چنین است.

گوهر: استعاره از لفظهایى که معنیهاى دقیق و لطیف را در بر دارد. تشبیه لفظ به دُر، در شعرهاى فارسى فراوان آمده است:

          صدف که دم نزند دانى از چه خاصیت است             ز شرم نطقِ تو و زرشک لُوء لُوءِ لالا

(انورى)

گوهر گویا: یعنی معانی واندیشه هایی است که در ذهن غلام بوده وچون بر زبان او می آمده؛ گویا می شده است.

( 846) پادشاهى دو نفر غلام بقیمت ارزانى خرید و با یکى از آنها مدتى سخن گفت و صحبت کرد. ( 847) و از سخنان او فهمید که زیرک است و بعلاوه جوابهاى شیرین بپادشاه مى‏داد بلى از لب شکرین جز شربت شکر تراوش نمى‏کند. ( 848) و آدمى در زیر زبان خود پنهان است و زبان پرده‏اى است که بر درگاه جان آویخته شده‏. ( 849) هر وقت بادى پرده را حرکت دهد و کنار بزند آن چه درون خانه است نمایان شده‏. ( 850) و معلوم مى‏شود که در آن خانه گوهر هست یا گندم گنج زر هست یا مار و کژدم‏. ( 851) یا گنجى هست که مارى بر بالاى آن خفته زیرا گنج بى‏پاسبان نخواهد بود. ( 852) بالاخره آن غلام بدون هیچ فکر و تأملى طورى سخن مى‏گفت که دیگران بعد از پانصد تأمل به اداى چنین سخنى قادر نبودند. ( 853) گفتى در باطن او دریایى است پر از گوهر گویایى‏. ( 854) تابش هر گوهر سخن که از او مى‏تابید حق را از باطل جدا مى‏کرد.

انسان در زیر زبان نهان است؛ این کلام مولا علی است که می‌فرماید: «تکلموا تُعرفوا فانّ المرء مخبوء تحت لسانه» اگر انسان حرف نزند، حقیقت باطنی او آشکار نمی‏شود». بادی که پرده را در هم می‏کشد نَفَس است که زبان را به حرکت می‏آورد آن انسان شیرین‌گفتار، چنان بی‌درنگ و بی‌تکلف سخن می‏گفت که دیگران همان سخن را پس از پانصدبار تأمل و تفکر بر زبان می‏راندند. گویی که در درون او دریایی بود پُرگوهر و هر گوهری، زبان گویا و کلام شیوا داشت. نور، هر دانه گوهری که از او می‏تابید، میان حق و باطل فرق می‏گذاشت؛ یعنی هر جملهْ او شنونده را متوجه حق و باطل می‏کرد.

فرقان: مصدر و به معنى جدا کردن است ، و نام دیگر قرآن است وبه معنای جدا کننده حق وباطل است.

فرق کردن: شکافتن، جدا ساختن.

چون سؤال است...: دو دیدن ماه که بر اثر کژ نگریستن است براى تو پدید آمده، به اشتباهت افکنده است چنان که هنگام آگاهى خواستن از حقیقتى که میان دو چیز مردّد باشد سؤال پیش مى‏آید.

ماهتاب: ماه.

( 855) آرى نور کلمات قرآن براى ما حق را از باطل جدا مى‏کرد و جزء جزء بما مى‏نمود. ( 856) نور همان گوهر بمنزله نور چشم ما شده براى ما هم سؤال و هم جواب بود. ( 857) اگر چشم را کج کرده و ماه را دو تا دیدى این دید درب اشتباه بوده و چون سؤال است که از کج بینى ناشى مى‏شود. ( 858) در نور ماه چشم را راست کن تا ماه را یکى بینى و این جواب همان سؤال خواهد بود. ( 859) فکر خودت را هم کج نبین و خوب بنگر که فکر تو از پرتو همان گوهر است‏ .

مولانا می گوید: نور قرآن براى ما ذَرّه ذَرّه حق را از باطل جدا مى‏کند. اما نور گوهر چیست؟ این نور حقیقت قرآن است. اگر ما با قرآن چنان که باید آشنا مى‏بودیم قرآن براى ما وسیلت شناخت حق از باطل بود. ونور قرآن در دل ما بتابد، در این صورت بینایى درون ما تا بدان جا مى‏رسید که جواب هر سئوالی را در خود می یافتیم ، و با آن بینایى که از قرآن گرفته‏ایم، مى‏گشودیم. همانگونه که على (ع) فرماید: «کسى با قرآن ننشست جز آن که چون برخاست افزون شد یا از وى بکاست. افزونى در رستگارى و کاهش از کورى و دل بیمارى.»[2]

چگونه نور ماه می تابد و تو آن را می بینی، اما اگرچشم را از حالت طبیعی خارج کنی ممکن است ماه را دو تا به بینی. پس فکرت را درست کن، که درست فکر کردن موجب تابیدن نورحق در دل انسان می گردد.