شرط اساسی دوستی حفظ الغیب است.

خود را متهم کن نه دیگران را

کژ نشین: بیشتر مقابل «راست گفتن» آورده‏اند، دراین این جا یعنی نادرست در کردار یا دغل و نادرست.

تُهى: بى‏معنى، نادرست، دروغ.

هر کسى گر عیب خود دیدى...: گرفته از فرموده‏ى على (ع) است «آن که به عیب خود نگریست، ننگریست که عیب دیگرى چیست.»[1] حِفظُ الغَیب یکى از شرطهاى دوستى بلکه شرط اصلى دوستى است. امیر مؤمنان على (ع) فرماید: «دوست از عهده دوستى بر نیاید تا برادر خود را در سه چیز نپاید: هنگامى که به بلا گرفتار شود هنگامى که حاضر نبود هنگامى که در گذرد».[2] و سعدى گوید:

          رفیقى که شد غایب اى نیک نام             دو چیز است از او بر رفیقان حرام‏

          یکى آن که مالش به باطل خورند             دگر آن که نامش به زشتى برند

(بوستان)

( 879) او مى‏گفت که هم قطار من دستش کج و دزد و حیز و چنین و چنان است‏. ( 880) غلام بشاه جواب داد که هم قطار من همیشه راستگو بوده و مثل او راستگویى من ندیده‏ام‏. ( 881) مثل اینکه راستگویى جزء ذات او است او هر چه گفته باشد من نمى‏گویم تهمت زده‏. ( 882) من نخواهم گفت که او دروغ‏گو است بلکه وجود خودم را متهم ببدى مى‏کنم‏. ( 883) ممکن است او عیبهائى در وجود من ببیند که من نتوانم ببینم‏ .( 884) اگر هر کسى مى‏توانست عیب خود را ببیند قبلا خود را اصلاح مى‏کرد و غافل نمى‏نشست‏ . ( 885) این مردم از عیب خود غافل و بى‏خبرند که اینگونه معایب یکدیگر را همى‏گویند .

شاه گفت: رفیقت دربارهْ تو می‌گفت: او دزد و نادرست و بدکردار و نامرد مردنما و چنین و چنان است. آن غلام به شاه گفت: آن غلامی که این حرف‌ها را دربارهْ من زد، همیشه آدمی راست‌گو بوده و من تاکنون فردی را نیافته‌ام که مانند او راست بگوید. راست‌گویی با سرشت او درآمیخته است، به‌طوری‌که هر چه او بگوید، من سخن او را دروغ نمی‏دانم. من آن شخص نیک‌اندیش را نادرست نمی‏دانم، بلکه خود را متهم می‏کنم. شاها! ممکن است او در من عیب‌هایی مشاهده کند که خودم نتوانم آن عیب‏ها را ببینم. هرکس عیب خود را پیشاپیش مشاهده کند، کی از اصلاح خود فارغ می‏شود. ای پدر من! این مردم از خود غافلند. از‌این‌رو، ناگزیر به عیب‌جویی یک‌دیگر می‏پردازند.

ای بت‌پرست! من روی خود را نمی‌بینم، بلکه من روی تو را می‌بینم و تو روی مرا. هرکس که روی خود را بیند، یعنی خود را بشناسد و به صفات خویش متوجه شود، نور چنین شخصی از نور مردم دیگر زیادتر است. چنین شخصی اگر بمیرد، دیدهْ دل او باقی خواهد ماند؛ زیرا دیدهْ دل او، دیدهْ آفریدگار است. آن نوری که انسان بتواند با آن، ذات و صفات خود را آشکارا نزد خود مشاهده کند. به‌طور قطع نور محسوس و معمولی نیست.        

          پس تو را هر غم که پیش آید ز درد             بر کسى تهمت منه بر خویش گرد

          ظن مبر بر دیگرى اى دوستکام                  آن مکن که مى‏سگالید آن غلام‏

          گاه جنگش با رسول و مطبخى                   گاه خشمش با شهنشاه سخى‏

1915- 1913 / د / 4

روی خود: یعنی حقیقت خود.

شَمَن: پرستنده بت.

نور خلقان: آن نوری است که از عوامل مادی وحسی پدید می اید.

خَلاّقى: آفریدگارى، خدایى.

( 886) من روى خود را نمى‏بینم ولى من روى تو و تو روى مرا توانى دید . ( 887) کسى که روى خود را مى‏تواند دید نور او از نور سایر مردم بیشتر است‏ . ( 888) چنین کسى اگر بمیرد نور او باقى خواهد بود زیرا که دید او دید خدایى است‏ . ( 889) آن کسى که روى خود را در مقابل خود آشکار ببیند نور او نور حسى عادى نیست‏ .

مولانا می گوید: آن کسی که دارای حقیقت ایمان است و درون او روشن به نور خالق ذو الجلال، بر بندگان خدا زشتى و عیب ننهد و پیوسته عیب خویش بیند و اصلاح خود کند. و اگر عیبى در دیگرى دید در پى رفع آن از خود بر مى‏آید، چرا که آن عیب عکس تصور اوست که خود بر وى نماید.

          گرز بر خود مى‏زنى خود اى دنى             عکس توست اندر فعالم این منى‏

          عکس خود در صورت من دیده‏اى             در قتال خویش بر جوشیده‏اى‏

          همچو آن شیرى که در چه شد فرو             عکس خود را خصم خود پنداشت او

735- 733/ د / 6

و اگر نورى در دل او پدید شد که توانست روى خود را ببیند به صفت «المؤمن یَنظُرُ بِنُورِ اللَّه» متصف شده است و در این دیدن نیازمند دیده نیست، چرا که چنین نور نور حسى نیست، بلکه جان او نورانى شده است و با مردن جسم او این نور از وى گرفته نمى‏شود بلکه با آن نور به محشر در مى‏آید چنان که در قرآن کریم است: «یَوْمَ تَرَى اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ.»[3]