قسم خوردن غلام بر صدق خود و طهارت ظن خود

منزلت شهسواران جلیل 

سنابرق معرفت حق

طهارت ظنّ: یعنی پاکی اندیشه، حسن نظر.

بِاللَّهِ العَظیم: سوگند به خداى بزرگ. و این سوگندها لفظ جلاله است.

مالِکُ المُلک: دارنده و خداوند پادشاهى. برگرفته است از قرآن کریم[1].

نه به حاجت: پروردگار را نیازى به فرستادن پیمبران نیست، بلکه براى راهنمایى مردمان است و منّتى است از خدا بر آنان.

فضل: یعنی لطف پروردگار در حدی افزونتر از شایستگی بندگان.

کبریاء:یعنی عظمت وبزرگ منشی که شایسته پروردگار است.

ذلیل: پست، ناچیز.

شَهسوارانِ جلیل: پیامبران و اولیا، که عقلهاشان نورانى است و از نور خدا قوت گیرد، مردان حق

تک افلاکیان: یعنی عالم ملکوت که در آن افلاکیان تاخت و تاز می‏‏کنند.

پاکشان کرد...: صفت‏هایى چون شهوت و غضب در آنان غلبه نمى‏کند چرا که آنان داراى ملکه عصمت‏اند.

نار: آتشی نیست که فرشتگان را از آن آفریده‌اند؛ وجودی است که در راه حق نیست و سوختنی است.

جمله انوار: ظاهراً مقصود اقطاب و اولیااند که همگى از حقیقت نور محمدیه (ص) روشنى مى‏گیرند.

سَنا بَرق: روشنى، درخشش، برگرفته است از آیه «یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ.»[2] و مقصود تجلّى آن نور صاف است بر ارواح انبیا، نخست بر آدم و دیگر پیمبران، سپس بر اولیاء، ضمن توصیف قدرت حق و ابر و باران و رعد و برق به کار رفته است.

شَیث: پیمبر پس از آدم.

نوح: او را یکى از پیمبران اولو العزم شمرده‏اند، سوره هفتاد و یکم قرآن به نام اوست.

بحرجان: جان انسانی است که پیوسته به دریای هستی مطلق است.

از گوهر برخوردار بودن: کنایه از نور نبوّت داشتن.

دُربار بودن: یعنی دادن بهرهْ معرفت به جانهای شایسته، اشاره است بدان چه نوح قوم خود را سالها دعوت و نصیحت کرد و سرانجام هم بدانها گفت آن که خلاص خواهد باید در کشتى بنشیند و گر نه غرق خواهد شد.

جان ابراهیم... تَجلّى آن نور بر ابراهیم چنان اثر نهاد تا در آتشى که نمرودیان افروخته بودند رفت و آتش بر او گلستان شد.

          پرورد در آتش ابراهیم را             ایمنى روح سازد بیم را

547/ د / 1

زفت: یعنی گران وعظیم،منظوراین است که نور الهی همه وجود ابراهیم را به معنا تبدیل کرده بود وتن مادی نداشت که در آتش بسوزد.

جُوى: مقصود جوى نور است و تعبیر از آن به جو به مناسبت آوردن صفت آب دار است براى دشنه.

          همچو اسماعیل پیشش سر بنه             شاد و خندان پیش تیغش جان بده‏

227 1

که اشاره است به مأمور شدن ابراهیم به ذبح اسماعیل و فدیه آمدن. چنان که در قرآن است «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ.»[3]

 ( 908) غلام گفت نه و اللَّه قسم بخداى با عظمت که مالک الملک و رحمن و رحیم است‏. ( 909) بخدایى که بفضل و کبریایى خود انبیا را فرستاده است‏. ( 910) به آن خداوندى که از خاک پست شهسواران بلند مرتبه آفریده‏. ( 911) و از آلایش خاکیان آنان را پاک کرده و از اوج افلاک گذرانیده است‏. ( 912) از آتش بر گرفته و نور صافى ساخت که برتر از تمام انوار گردید. ( 913) همان برقى که بر ارواح تابیده و آدم از آن معرفت حاصل نمود. ( 914) همان نورى که از آدم نشو و نما یافته از شیث سر بر زد و آدم همین که آن را دید شیث را خلیفه خود قرار داد. ( 915) نوح وقتى از آن گوهر نصیب یافت در هواى دریاى جان در فشانى آغاز کرد. ( 916) جان ابراهیم بر اثر تابش آن نور عظیم بدون ترس و واهمه بدل شعله‏هاى آتش رفت‏. ( 917) اسماعیل که در جریان این جوى مقدس افتاد پیش دشنه آب دارش سر نهاده تسلیم گردید.

مولانا می گوید: همان خدایی که از خاک بی‌مقدار، شهسوارانی بزرگ هم‌چون انبیا و اولیا را آفرید؛ مردان حقی که صفات خاکیان را واگذاشته و از مرتبهْ فرشتگان هم فراتر رفته‌اند. پروردگار با خلقت انسان، از مایهْ دوزخی و ناری؛ نور صاف ساخت. این انسان‏ها‌یی که شایستهْ امانت الهی شدند ،[4] بر همهْ روشنایی‏ها تافتند و برتر از همهْ روشنایی‏ها شدند. این نور عقل خداجوی آنهاست که به عقل کل پیوسته و قادر به ادراک غیب و معرفت حق است. نور الهی چون آذرخش، ارواح مردان حق را روشن کرد و به آنها معرفت داد. حضرت آدم نور معرفت را از آن نور به دست آورد. آن معرفتی که از حضرت آدم روییدن گرفت و نمایان شد، حضرت شیث آن را دروید و به دست آورد. از‌این‌رو، وقتی آدم آثار و نشانه‏های آن نور را در شیث مشاهده کرد، وی را به جانشینی خود گماشت. حضرت نوح که از آن گوهر عرفان بهره‌مند شد، در عشق دریای جان، مروارید‏های اسرار و معرفت را به مردم زمان خویش نثارکرد. این نور همهْ وجود ابراهیم را به معنا تبدیل کرده بود و تن مادی نداشت که در آتش بسوزد و مطابق آیهْ قرآنی، آتش نمرود او را نسوزانید. اسماعیل به همین دلیل به آسانی تن به مرگ می‏‏داد و آمادهْ قربان‌شدن بود.