حکمت آفرینش وعلت غائی آن(4)

چنین گیر: یعنی فرض کن که چنین باشد.

المُراد: چنین گیر، این سان فرض کن.

خرد: عقل کلّ مراد است.

اشکال فکر: کنایت از جوهرى که در آن عالم تحقق مى‏یابد. پاداش کرده‏ها، یاهمان صوَر مِثالی است که خود از اندیشهْ بودن هرچیز پیدا می شود.

ذِکر: یاد خدا.

تَسخَر: ریشخند.

کى: چه کس، چه کسى.

 خُفیَه: پنهان، نهان.

صُوَرها: چنان که مى‏دانیم، صور جمع صورت است در عربى، و در فارسى مفرد است چرا که فارسى براى صیغه جمع پسوند خاص دارد. پیشینیان بدین نکته واقف بودند، و جمعهاى عربى را به صورت مفرد به کار مى‏بردند.

غَمام: به معنای ابر و در این‌جا اشاره به عوامل و عللی است که حجاب دیدن حقیقت می‏‏شود، اما دید باطنی مردان حق را نمی‏‏پوشاند.

( 986) شاه گفت فرض مى‏کنم مطلب همین است که تو مى‏گویى ولى این عرضهاى تو حتى یک جوهر هم آشکار نکرده و ظاهر ننموده است‏. ( 987) غلام گفت خرد آن را پنهان داشته تا نیک و بد از این جهان پنهان بماند. ( 988) براى اینکه اگر شکلهاى فکر در خارج آشکارا دیده مى‏شد کافر و مؤمن همگى ذکر مى‏گفتند و جرئت خطا نداشتند. ( 990) و در این عالم بت و بت پرست و بت تراش نبود و کسى جرئت تمسخر و زشت کارى نداشت‏. ( 991) بنا بر این دنیا بواسطه آشکار شدن نتیجه اعمال بقیامت بدل مى‏شد و در قیامت چه کسى جرئت جرم و خطا دارد. ( 992) شاه گفت بلى خداوند پاداش بدى را پوشیده داشته ولى از عامه نه از خاصان خودش‏. ( 993) من اگر امیرى را بدام افکنم آن را از امیران پنهان مى‏دارم نه از وزیر خود که محرم راز من است‏. ( 994) خداى تعالى پاداش بسى از کارها را در صور عملها بمن نشان داده است که عده آنها بصد هزار مى‏رسد. ( 995) تو یک نشانى بده که من کاملا بدانم و بشناسم و بدان که ابر نمى‏تواند از من ماه را پنهان دارد. ( 996) غلام گفت اکنون که تو همه چیز را مى‏دانى از گفتن من مقصود چیست؟.

شاه به غلام نیک‌خو می‌گوید: اگر قبول کنیم که مراد و مقصود همان است که تو می‌گویی, که اعراض قابل نقل باشد و حتی از اعراض جوهر پدید آید، پس چرا این عرض‏های تو یک جوهر پدید نیاورد؟ یعنی این همه ستایش تو از نیکی‏های عرضی و ظاهری، کدام حاصل روحی و معنوی را داده است؟ غلام می‏‏گوید: عقل کل آن جوهر را مخفی و پنهان داشته تا جهان نیک و بد در جهان ما مستور بماند. جهان نیک و بد همان جهان آخرت است، زیرا اگر حقیقت برای همه قابل رؤیت می‌شد؛ کافران هم ذکر حق می‏‏گفتند و کفر و بت‌پرستی و بتگری نبود و کسی جرئت نداشت که مردان حق را بیازارد یا دست بیندازد. در چنان شرایطی، نظام این جهان درهم می‏‏ریخت و دنیا مانند قیامت می‏‏شد و دیگر نه گناهی صورت می‏‏گرفت و نه کار خیری نه خوفی بود و نه رجایی. مولانا می‏‏گوید: البته این پوشیده‌‌بودن عالم پاداش و جزا برای عموم مردم است نه برای مردان حق؛ آنها باطن را می‌بینند و از روابط اعراض و جوهرها و صُوَر مثال و اندیشه‏ها آگاه‌اند. برای مثال، اگر من بخواهم یکی از فرماندهانم را به بند اسارت و حبس کشم، این قصد را از دیگر فرماندهان مخفی می‏‏دارم نه از وزیر . غلام می‏‏گوید: من هم همین را می‌گویم: حقیقت عالم پنهان است، اما نه از چشم حقیقت‌بین تو.