حکمت آفرینش وعلت غائی آن(5)

طَلق: به معنای درد زایمان است، رها شدن.

جَستَن: سر زدن.

کلابه: به معنای کلاف است.

تاسه: به معنای بی‌قراری ،اضطراب است.

کشش: همان تقاضای کار است.

جان کَنِش: جان کندن.

وَلَد: فرزند، و در اینجا مقصود معلول است.

نسل بر نسل: پى در پى.

مُنَوَّر: نورانى، روشن.

 ( 997) شاه گفت غرض و حکمت پیدایش جهان این است که آن چه در عالم دانش بوده در خارج بالعیان دیده شود. ( 998) رنج و درد و آسودگى و خوشى را در جهان قرار نداده مگر براى آن که دانش خود را بعالم ظهور و بروز آورد. ( 999) خود را بنگر که یک آن نمى‏توانى بى‏کار بنشینى و هیچ آنى بر تو نمى‏گذرد مگر اینکه یک کار بد یا خوب از تو سر بزند. ( 1000) این تقاضاى کارى که در تو هست مأموریت دارد که باطن تو آشکار شود. ( 1001) تن تو چون کلافى است که جولا بچرخ خود بسته و رشته آن را گرفته بکشد این چرخ و کلاف تن تو کى آرام تواند گرفت در صورتى که رشته آن در دست ضمیر و تخیل تو است و دائماً مشغول کشیدن است‏. ( 1002) بى‏قرارى و کوشش دائمى تو نشانه همان کشش است و بى‏کارى براى تو چون جان کندن است‏. ( 1003) در این جهان و در جهان دیگر براى همیشه هر سببى مادر و اثر آن بچه او است‏. ( 1004) و همان اثر هم پس از زائیده شدن بنوبه خود سبب آثار دیگرى مى‏گردد و این سلسله براى همیشه دوام دارد. ( 1005) و این سبب‏ها هم نسل به نسل بوده نژادهاى مختلف دارند ولى چشم روشن لازم است که آنها را دیده و نیک و بدشان را تمیز دهد. ( 1006) سخن شاه با او باین جا رسیده و خاتمه یافت آیا شاه نشانى از او دید یا نه؟. ( 1007) دور نیست که دیده باشد ولى ما اجازه گفتن آن را نداریم‏.

شاه می‏‏گوید: ایجاد جهان مادی و عالم اَعراض در حقیقت آشکار‌کردن و عینیت دادن علم الهی است و چشم حقیقت‌بین می‏‏تواند این تجلیات علم پروردگار را ببیند. جهان نیک و بد در نیک و بد کائنات جلوه می‏‏کند و از خفا بیرون می‏‏آید. در رنج‌هایی که می‏‏کشیم حکمتی هست و حکمت آن این است که ما را ازجهان نهانی نیک وبد آگاه می‏‏کند. در درون انسان انگیزه‌ای وجود دارد (تقاضای کار، نیاز به حرکت و عمل) که او را به کارهایی وا می‏‏دارد و باطن او را آشکار می‏‏کند. تن مثل کلاف نخ است و سررشتهْ این کلاف، باطن و جریان درونی است که آن را به گردش در می‌آورد. انسان اگر کاری نکند، در عذاب و جان‌کندن است و بی‌قراری او نشانهْ کششی است که در درون او وجود دارد. جان کلام در این چند بیت این است: هر یک از این اعمال و آثار عرضی، سبب آثار و اعمال تازه‌ای می‏‏شود و این سلسله عوامل و آثار، از اندیشه ایجاد تا جهان پس از مرگ، مانند حلقه‏های زنجیر به دنبال یک‌دیگر می‏‏آید. به بیان دیگردر ابیات پیشین شاه از غلام پرسید، حاصل کار تو چیست؟ و او در پاسخ گفت، نتیجه کردار در این جهان بر کسى آشکار نیست و در قیامت معلوم خواهد شد که هر کس چه از پیش فرستاده است. در این ابیات شاه مى‏گوید سخن تو درست است، اما این پوشیدگى براى عامه است.

خاصان حق از حقیقت آگاه‏اند و چنان نیست که از من نهان باشد. مى‏خواهم بدانم بر تو نیز چیزى آشکار است یا نه. و غلام مى‏گوید اکنون که حقیقت حال بر تو پوشیده نیست موجب پرسش از من چیست؟ پاسخ شاه بدین پرسش آشکار شدن سِرِّ نهفته است. که این جهان، جهان عمل و آزمایش است. «لِیَمِیزَ اَللَّهُ اَلْخَبِیثَ مِنَ اَلطَّیِّبِ» [1] هر کس گوهر خود را با عمل نشان دهد تا در آن جهان پاداش یا کیفر بیند. نیز در گفته او نکته دیگرى است و آن اینکه حق تعالى جهان را آفرید تا عشق ومحبت او بر بندگان آشکار شود چنان که فرمود «کُنتُ کَنزاً مَخفِیّاً فَأحبَبتُ أن اُعرَفَ فَخَلَقتُ الخَلقَ لِکَى اُعرَفَ.»[2]