با تدبیر خود نباید در برابر تقدیر حق ایستاد.

پس جهان بی‏فایده آخر چراست: اشاره دارد به آی?: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ: خداوند جلّ و علا خطاب به بندگان مى‏فرماید مى‏پندارید شما را بى‏هوده آفریدیم و شما به سوى ما باز نمى‏گردید؟» [1]

اخوان: برادران. اشارت است به داستان توطئه برادران یوسف در باره او و انداختن وى در چاه.[2]

لحن: آواز.

لَحن داودى: آوازى که داود (ع) سر مى‏داد.

آب نیل: اشارت است به داستان خون شدن آب نیل بر قبطیان که پیروان فرعون بودند. سبطیان از نیل مى‏نوشیدند و آب بود چون قبطیان از آن به دهن مى‏گرفتند خون مى‏شد.

از آب حیوان فزون بودن: به خاطر همین خاصیت که در آن ایجاد شد. چه، آب حیوان را خاصیت زنده نگاه داشتن است، حالى که آب نیل در اثر معجزه حضرت موسى در یک آن ، دو خاصیت مى‏نمود.

منکر: کنایه از قبطیان.

شهیدى بر مؤمن زندگى بودن: برگرفته است از آیه «وَ لا تَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اَللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ:» و مپندارید آنان را که در راه خدا کشته شدند مردگان‏اند، نه زندگان‏اند نزد پروردگارشان روزى مى‏خورند.»[3]

ژندگى: مجازاً بى‏ارزشى، بد بختى.

همه ما مقهور قدرت پروردگاریم و از عقل و تدبیر کاری ساخته نیست. صدهاهزار عقل با یاری و پشتیبانی یک‌دیگر در صدد بر می‏آیند تا دامی ‏غیر دام خدا کار بگذارند؛ ولی خود را در دامی ‏سخت‌تر می‏یابند. سؤالی که ممکن است شنوندهْ مثنوی در ذهنش در مورد تقدیر الهی به وجود بیاید، این است که اگر این چنین باشد که هرچه در این جهان به وقوع می‏پیوندد، همه از تقدیر الهی باشد؛ پس این جهان هستی چه فایده‏‌ای دارد؟ مولانا به سؤال پاسخ می‏دهد. در علم بی‌کرانه پروردگار، وجود‌ و حتی وجود حادث و گذرای هر چیزی حکمت‌ و فایده‏‌ای دارد. اگر فایده‌ای ندارد چرا می‏پرسی؟، یعنی این‌که می‏پرسی فایده این آفرینش چیست، خود این سؤال (آیا فایده‌ دارد یا ندارد)، فایده دارد، چون در غیر این صورت چرا باید به یک سؤال بی‏فایده پاسخ داد و اگر بگویی فایده دارد، می‏گوییم چطور شده که سؤال تو فایده دارد، اما این جهان بی‏فایده است؟ چگونه مى‏توان گفت در خلقت جهان سودى نیست. خداوند جلّ و علا خطاب به بندگان مى‏فرماید: مى‏پندارید شما را بى‏هوده آفریدیم و شما به سوى ما باز نمى‏گردید؟» سپس سخن را به مسئله نسبى بودن فایدت مى‏کشاند، که گاهى کارى صورت مى‏گیرد و از جهتى یا براى شخصى سودى ندارد، اما همان کار از جهت دیگر یا براى شخص دیگر داراى فایده است. کار جهان نیز چنین است. پس هر کس باید بکوشد تا فایده خود را از آن بر گیرد و در این باره چنان که عادت اوست مثالها مى‏زند.

این جهان اگر از یک زاویه، بی‏فایده باشد، از زوایای دیگر پرفایده است. منتها بستگی دارد که از چه زاویه و دیدی به جهان بنگری؛ مثلاً برادران یوسف از روی حسادت، وجود یوسف را بیهوده و مزاحم خود می‏پنداشتند اما وجود یوسف برای جهانیان پر از فایده بوده است. یا کسی که گوش شنوا ندارد از آوازِ خوش داوود چه می‏فهمد؟‌ آب نیل برای قوم موسی مایهْ نجات زندگی شد، اما خون فرعونیان را ریخت. هم‌چنین شهادت برای مؤمن، سرآغاز زندگی فرح‌بخش است، درحالی‌که برای منافق، مردن و پوسیدن است. مثال دیگر: شکر برای گاو و الاغ هیچ فایده‌ای ندارد، زیرا هر جانداری، غذای جداگانه‏‌ای دارد.

          گفت یا عُمَّر چه حکمت بود و سر             حبس آن صافى در این جاى کَدِر

          آب صافى در گِلى پنهان شده                   جان صافى بسته أبدان شده‏

          گفت تو بحثى شگرفى مى‏کنى                  معنیى را بندِ حرفى مى‏کنى‏

          حبس کردى معنى آزاد را                       بند حرفى کرده‏اى تو یاد را

          از براى فایده این کرده‏اى                      تو که خود از فایده در پرده‏اى‏

          آن که از وى فایده زاییده شد                  چون نبیند آن چه ما را دیده شد

          صد هزاران فایده است و هر یکى             صد هزاران پیش آن یک اندکى‏

          آن دم نطقت که جزو جزوهاست             فایده شد کُلِّ کُلّ خالى چراست؟

1522- 1515/ د / 1