مقام عزّت و جلال انسانی(3)

صنع: کار، عمل.

چریدن: استعاره از بهره گرفتن، نیرو یافتن.

روضه: باغ،در این جا هستی مطلق است که جملهْ هستی‌ها از آن، هستی دارند

براق: مرکبى که رسول (ص) در شب معراج بر آن نشست.

تازیان: (جمع تازى) اسبان عربى، اسبان تند رو.

براق و تازى: استعاره از مردان حق است.

خر: آنان که قدرت درک حقیقت ندارند، که حیات حیوانى دارند نه روح انسانى.

دریا: استعاره از قدرت حق تعالى که متصرف در عالم است و حرکت هر چیز از اوست.

محراب: استعاره از کسانى است که نادانان آنان را کامل و صاحب قدرت مى‏پندارند.

بحر: دریای حق است.

عَذب: گوارا.

از بحر عذب آب شور خوردن: از خدا رو گرداندن و به سببهاى ظاهرى توجه کردن.

دست راست: استعاره از آگاهى و بصیرت.

به دست راست خوردن: استعاره از تفحص کردن و از روى علم در کارى در شدن، و در آن اشاره است به حدیث نبوى «إنَّ النَّبِیَّ (ص) قالَ لِیَأکُل اَحَدُکُم بِیَمِینِه وَ یَشرَب بِیمینهِ وَ لیُعطَ بِیَمِینِه فَإنَّ الشَّیطانَ یَأکُلُ بِشِمالِه وَ یَشرَبُ بشَمالِه وَ یُعطِى بِشِمالِه وَ یأخُذ بشماله».[1] چنان که اگر خورنده با دست راست خورد از گزند شیطان در امان است. طالب اگر با علم در پى هدایت رود گمراه نخواهد گشت.

ظنّ راست: مقصود علم است، نه ظن به معنى لغوى آن.

نیزه گردان: استعاره از مؤثر و متصرف در عالم.

          پس یقین در عقل هر داننده هست             اینکه با جنبنده جنباننده هست‏

          گر تو او را مى‏نبینى در نظر                    فهم کن آن را به اظهار اثر

          تن به جان جنبد نمى‏بینى تو جان             لیک از جنبیدن تن جان بدان‏

155- 153 / د /4

بى‏ناخن: ناتوان، بى‏قدرت. و در این بیت کنایه از عالم استغراق است، و محو بودن در وجود شمس دین.

کور: استعاره از گمراهى که راه حقیقت را نمى‏بیند. آن که در بیتهاى بالا وصف او کرد و گفت از دریاى گوارا آب شور خورد تا کور شد.

تو هرگز باور نکن که من برفراق خورشید و جدایی از آن، می‌توانم صبر کنم و یا ماهی، بتواند بر جدایی آب صبر کند. حیات معنوی من نیز به آن خورشید حقیقت بسته است و نمی‌توانم از آن جدا شوم. چگونه ذات مصنوع، می‌تواند از صانع جدا شود؟ همهْ موجودات، از باغ فیوضات ربّانی فیض می‌برند. چه هستی‌های آگاه از حقیقت و چه آنها که ناآگاهند. ناآگاهان، مانند اسپ کور، کورانه می‌چرند و حقیقت و هستی مطلق را نمی‌بینند. اینها که کورانه می‌چرند و گردش‌های دریای حق و امواج آن را نمی‌بینند، اگر در جست‌وجوی خدا باشند، باز هر دم روی به محراب تازه‌ای می‌کنند و از هیچ راهی به خدا نمی‌رسند. آب شیرین دریای حق، برای آنها آب شور می‌شود و کورشان می‌کند. مولانا می‌گوید: برای آن‌که این آب بر تو شیرین و گوارا شود، با دست راست بخور؛ دست راست، به‌معنای گمان نیکو داشتن به پروردگار است. کسی که ایمان و ظنّ راست ندارد، به خدا راه پیدا نمی‌کند. مولانا می‌گوید: اگر من از عشق شمس‌الدین بی‌قرار نبودم، کسانی را که کوری باطن دارند، درمان می‌کردم. اما اینک از من عاشق کاری ساخته نیست و دیگری باید این کار را بکند.