اولیای حق هم جنس با حق نیستند، فانی در حقند

دور از او: حاشا، چه نسبت با او.

جنسیّت: هم جنس بودن، یعنی مناسبت و خاصهْ مشترکی که دو چیز را به سوی یک‌دیگر می‌کشاند.

آب جنس خاک: در اینجا مقصودِ مولانا از جنسیّت، منطقى نیست بلکه خاصیّت مشترک است.

نَبات: رستن، روییدن. و مقصود این است که آب در رویانیدن نبات، خاصیت خاک را دارد.

باد جنس آتش...: در اینجا نیز خاصیت مشترک مقصود است. آن چنان که آتش هیزم را مى‏سوزاند باد نیز آتش را در این خاصیت نیرو مى‏دهد. پس باد و آتش هر دو در سوزاندن جنسیت «خاصیت» مشترک دارند.

قِوام: بر پا داشتن.

مُدام: شراب، که به ظاهر جنسى مخالف جنس آدمى است اما به خورنده نشاط مى‏دهد.

شاه ما: مقصود وجود مطلق، و حضرت حق است جلّ و علا.

ما: هستى.

بهر ماى او فنا شدن: در او نیست گردیدن و به هستى رسیدن.

          من کسى در ناکسى در یافتم             پس کسى در ناکسى در بافتم‏

1735 / د /1

پیش پاى اسب گردیدن: به هستى او هست بودن. چون غبار که از حرکت سم اسب بر زمین پدید آید.

نشان پا: کنایه از اثر مؤثر.

 ( 1174) من وقتى از شاه دور هستم جنس او نیستم ولى در موقع تجلى نور او است که از من ظاهر مى‏شود. ( 1175) جنسیت از روى شکل و ماده و ذات نیست چنان که در عالم نباتى آب و خاک جنس یکدیگرند. ( 1176) و همچنین در موقع سوختن و جوشش هوا با آتش هم جنس مى‏گردد و در طبیعت دائماً جنس به جنس تبدیل مى‏شود ( 1177) ولى چون ما با پادشاه خود هم جنس نیستیم انیت مادر انیت او فانى گردید ( 1178) وقتى ما فانى شدیم و تنها او باقى ماند در پیش پاى اسب او چون گرد مى‏گردیم‏ ( 1179) خاک تبدیل بجان شده و نشانیهاى جان بر خاکش نشان پاى او است که بر این خاک قدم نهاده است‏ ( 1180) براى همین نشان خاک پاى او باش تا تاج سر گردن کشان عالم باشى‏. ‏

اولیاى حق را با حضرت حق تعالى سنخیّت و جنسیّت نیست چه، زیرا حضرت حق هست به ذات است و موجود به خود وواجب الوجود، اما اولیای حق ممکن الوجودند و هستى‏شان قائم به اوست. ولی چون هستى خود را در حضرت حق فنا کرده‏اند، به هستى او پاینده‏اند و بحقیقت باید گفت چون در او فانى شده‏اند، اویند و اثر قدرت او در آنان پیداست، حالى که دیگران گر چه به ظاهر و جسم با اینان هم شکل‏اند، اما آن پایه را ندارد. اگر کسى خواهد به چنان مقام برسد باید خود را در حق تعالى فنا کند.

مولانا این چنین مسئله را مطرح می کند که: جغدها گفتند: "خود چه جنس شاه باشد مرغکی؟ "دراین‌جا باز به این سخن پاسخ می‌دهد: من هرگز مدعی نشده‌ام که با حق یکی هستم، "دور از او" که من چنین بگویم. آن‌چه من گفتم این است که نور او بر همهْ ذرّات هستی می‌تابد و در آن که شایستگی دارد، تجلی می‌کند. من ذرّه‌ای هستم که گرد او می‌گردم و از او نور می‌گیرم. این مناسبت، به شکل یا حتی به ذات موجودات ربط ندارد. آب و خاک، شکل همانند یا ذات همانند ندارند، اما در گیاه، آب و خاک، جنس یک‌دیگر می‌شوند و یا برای این‌که آتش پا بگیرد و شعله‌ور شود باد به آن کمک می‌کند، در حالی‌که آتش و باد، دو عنصر جدا از هم هستند. شراب، با این‌که مستی‌آور است و برهم زنندهْ تعادل بدن است، اما سرانجام با طبع و مقتضیات حیاتی جسم، مناسبت پیدا می‌کند و مستی حاصل از آن، از بین می‌رود. در این مثال‌ها، مولانا نشان می‌دهد که آب و خاک و آتش و باد, خود محو و فانی می‌شوند و به عنوان نتیجهْ این مثال‌ها می‌گوید: پس وجود خاکی ما هم، چون از جنس وجود پروردگار نیست، باید فنا شود تا به حق بپیوندد و به بقای او باقی گردد. پس از فنای؛ ما، از هستی جز او چیزی نمی‌ماند و خاک وجود فانی شدهْ ما، نشانی از هستی حق با خود دارد و اگر چه خاک پای است، اما همهْ گردن‌کشان عالم و مدعیان قدرت این جهانی، این خاک را تاج سرخود می‌دانند.