نقش مصایب و گرفتاری‌ها در سازندگی انسان 

گرفت و داد: یعنی تصرّف، دگرگون کردن، تصرف و تأثیر آن، همه این جهان را چون خس به حرکت می‌آورد.

یَمین: راست.

یَسار: چپ.

خط گذار: پدید آورنده خط. کنایه از متصرّف در کارها.

تیر: استعاره از مقدّرات الهى.

پیدا بودن جان: ظاهر بودن تصرّفات جسمى از حرکت و سکون.

جان جان: قدرت لا یزال بارى تعالى که حرکت همه موجودات از آن قدرت است.

تیر را شکستن: کنایه از ناخرسند بودن از قضاى الهى، و شکوه کردن از آن چه از او مى‏رسد.

پرتاوى: پرتابى: تیر پرتابى. در لغت‏نامه به نقل از صحاح الفرس آمده است: تیر پرتابى، تیرى که آن را نیک دور توان انداخت. و در ذیل «تیر پرتاب» از آنندراج آمده است، نوعى از تیر که بسیار دور مى‏رود اما به نشانه نمى‏رسد:

          چه تیر است آن که هرگز یک خدنگم بر نشان ناید             دعاى دردمندان تیر پرتاب است پندارى‏

(سالک یزدى، به نقل از آنندراج)

شصت: زهگیر. حلقه‏اى انگشتانه مانند از چرم یا استخوان که در انگشت ابهام (شصت) مى‏کردند تا از زه کمان به انگشت آسیب نرسد.

ما رَمَیتَ إِذ رَمَیتَ: برگرفته است از آیه «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اَللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اَللَّهَ رَمى‏: شما آنان را نکشتید بلکه خداشان کشت و چون تیر افکندى تو نیفکندى که خدا افکند.»[1]

«باد غیب» همان نیروی فعال هستی مطلق است که تصرف و تأثیر آن، همه این جهان را چون خس به حرکت می‌آورد. قدرت حقیقی در هستی همان است که ادراک آن با حواس ظاهر صورت نمی‌پذیرد و «دست پنهانی» است سوار بر مرکب حس که ما فقط آثار آن را می‌بینیم و آن قدرت که «جان جان» و «هستی حقیقی» است، نا‌پیداست. این آثار اگر هم موافق خواست تو نیست آن را بپذیر؛ و بدان تیری نیست که بی‌هدف و از دست یک موجود نا‌آگاه پرتاب شده باشد؛ پس مصایب دنیا هم می‌تواند نشانه عنایت حق باشد. مولانا سخن را به آیه 17 سوره انفال مستند می‌کند که‌: تیر انداز تو نیستی بلکه خداست.

شیر را خون شمردن: استعاره از ناخشنود بودن بدان چه حق تعالى تقدیر کرده و به ظاهر به زیان آدمى است.

بوسه بر تیر دادن: به قضاى حق راضى بودن.

چوگانی: صفت نسبی است به معنای چوگان باز؛ و کنایه از حق و قدرت حق است. 

حَرُون:یعنی نیرو‌مند و سرکش، مولانا در پاره‏اى موارد آن را به همین معنى به کار برده است، لیکن در بیت مورد بحث در معنى متکبر مقتدر، و مانند آن ظهور بیشتر دارد چنان که در این بیت:

          باشد که آن شاه حرون ز ان لطف از حدها برون             منسوخ گرداند کنون آن رسم استغفار را

(دیوان کبیر، ب 291)

نَفّاط: نفت انداز. آن که شیشه‏هاى مشتعل نفت را به سوى دشمن افکند.

صِدّیق: در لغت راستگو، و در اصطلاح کسى است که به درجه اعلاى ایمان رسیده باشد.

زندیق: زندیک، مانوى (حاشیه برهان قاطع). ولى در تداول مسلمانان به معنى بى‏دین و بى‏ایمان به کار رفته است.

سخن در این است که مشیت الهی هر چه باشد، صلاح ماست و اگر ما را به خشم هم بیاورد، باید آن را پذیرفت. این شیری است که ما ازخشم، رنگ و مزه آن را در نمی‌یابیم و می‌پنداریم که خون است. مصایب دنیایی را نیز باید وسیله سیرالی الله و قربت به حق قرار بدهیم. «از کرم دان این که می‌ترساندت» . مولانا به این نکته اشاره می‌کند که فاصله کفر و ایمان بسیار کم است و هر خشم یا غروری ممکن است بنده مؤمن را از ایمان دور کند.همچنین مضمون این ابیات بیان آزمایشى است که حق تعالى از بندگان مى‏کند. بنده برابر اراده حق از خود اختیارى ندارد. و هنگام آزمایش وظیفه اوست که تسلیم شود: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصَّابِرِینَ: همانا شما را مى‏آزماییم به اندک ترس و گرسنگى، و کاهش مال و جان و میوه‏ها و شکیبایان را مژده ده.»[2] پس اگر به ظاهر رنجى به بنده رسد آن رنج را با رضا و تسلیم بر خود هموار کند و بداند که خیر او در آن است.

          بچّه مى‏لرزد از آن نیش حجام             مادر مشفق در آن دم شاد کام‏

          نیم جان بستاند و صد جان دهد             آن چه در وهمت نیاید آن دهد

          تو قیاس از خویش مى‏گیرى و لیک             دور دور افتاده‏اى بنگر تو نیک‏

246- 244/ د / 1