بخش دوم: ارزش واهمیّت نیایش ودعا

هم دعا از تو اجابت هم ز تو           

         یاد ده ما را سخنهاى دقیق            که ترا رحم آورد آن اى رفیق‏

         هم دعا از تو اجابت هم ز تو            ایمنى از تو مهابت هم ز تو

         گر خطا گفتیم اصلاحش تو کن            مصلحى تو اى تو سلطان سخن‏

         کیمیا دارى که تبدیلش کنى            گر چه جوى خون بود نیلش کنى‏

         این چنین میناگریها کار تست            این چنین اکسیرها اسرار تست‏

         آب را و خاک را بر هم زدى            ز آب و گل نقش تن آدم زدى‏

         نسبتش دادى و جفت و خال و عم            با هزار اندیشه و شادى و غم‏

         باز بعضى را رهایى داده‏اى            زین غم و شادى جدایى داده‏اى‏[1]

تعریف دعا

کلمه دعا و مشتقاتش که حدوداً بیش از 200 بار در آیات قرآن کریم بکار رفته است. از ریشه «دَعَوَ» و به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است.

دعا در لغت به معنی صدا زدن و به یاری طلبیدن و در اصطلاح اهل شرع، گفت‌وگو کردن با حق تعالی، به نحو طلب حاجت و درخواست حل مشکلات از درگاه او و یا به نحو مناجات و یاد صفات جلال و جمال ذات اقدس اوست.

از عواملی که سبب ارتقای ارزش و شأن روزه می‌شود، پرداختن به دعا و نیایش در ماه مبارک رمضان است. پیامبر(ص) در خطبه معروف خود که در آستانه ماه مبارک رمضان ایراد کردند این چنین فرمودند: «... و دعائکم فیه مستجاب».

تردیدی نیست که دعا و نیایش، آدمی را از چنگال افسردگی و اضطراب روحی نجات می‌بخشد، همچنانکه باعث پیشگیری و غلبه آن دو بر فضای جان است.

مهاتماگاندی، رهبر فقید هند می‌گفت: «اگر دعا نمی‌کردم [اهل دعا نبودم] مدت‌ها پیش دیوانه می‌شدم.»

الکسیس کارل، برنده جایزه نوبل، در کتاب نیایش می‌نویسد: همان طور که آدمی به آب و غذا احتیاج دارد، به دعا و نیایش نیز نیازمند است.

یکی از دستاویزهایی که انسان به آن دسترسی دارد و به کمک آن می‌تواند به سعادت دنیوی و اخروی نایل شود و از «امدادهای غیبی» برخوردار گردد، «دعا» و «نیایش» است. براساس مصالح و الطاف الهی چنین مقرر شده که در مواردی بشر، از امدادهای غیبی برخوردار شود و یکی از طرق تجلی امدادهای غیبی دعا است. دعا، کلید است؛ کلید استفاده از امدادهای غیبی، اما برای اینکه انسان در این زمینه به افراط و تفریط نگراید و راه‌های فوق (توانمندی‌های جسمی، فکری و معنوی، حواس ظاهری، حس و تجربه، عقل و حکمت، دین و مکتب انبیا) را نادیده نگیرد، امدادهای غیبی و دعا به گونه‌ای مشروط در اختیار وی قرار داده شده تا گمان نکند که اگر تنها در گوشه‌ای دست به دعا بردارد، کار تمام است. خیر، استجابت دعا، شروطی دارد که بدون آنها، حاصل نمی‌شود.

قرآن کریم و احادیث متواتره، مسلمین را به دعا امر نموده و نیکو بودن این عمل و اجابت دعا از سوی خدای مهربان در بین مسلمین امری ضروری تلقی می‌شود.

خدای بزرگ در قرآن کریم نتیجه رویگردانی از دعا را دخول در آتش دانسته و از انسان‌ها خواسته است که به درگاهش پناه برند و از او درخواست و مسئلت داشته باشند تا بدین طریق به آرزوها و اهداف خود برسند:«و قال رَبُّکُمُ ادْعُونی اَسْتَجِبْ لَکُمْ اِنَّ الذینَ یَسْتَکْبِرونَ عَنْ عبادی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّم و آخرین.» (مؤمن/60).

«پروردگار شما فرموده است بخوانید مرا تا شما را اجابت کنم. همانا کسانی که از عبادت من سرکشی می‌کنند، زود باشد که به حالت ذلت و خواری به دوزخ داخل شوند.»

مولای متقیان علی(ع) که فردی بسیار دعاکننده بود و به ایشان «دعّا» می‌گفتند (وَ کانَ امیرالمؤمنینَ رَجُلاً دَعّاءً) می‌فرماید:«محبوب‌ترین کارها نزد خدا در روی زمین دعاست.»

بنابراین دعا از بهترین عبادت‌ها و دارای دو جنبه اصالت و مقدمیت است. بدین معنی که ذاتاً مانند نماز و روزه دارای اجر و پاداش نیک و سبب وسیله گشایش گره‌های بسته زندگی و حل مشکلات امور به الهام خداوند و یاری او و سبب برآمدن حاجات دنیا و آخرت است. پس شایسته است هر مسلمان و بلکه هر انسانی دایماً رو به سوی خدا داشته باشد و دل به اجابت دعا بندد و از رحمت اهلی مأیوس نگردد: «و از رحمت الهی مأیوس نشوید، همانا کسی جز اهل کفر از رحمت الهی مأیوس نگردد.» (یوسف/78)

امام هشتم(ع) فرمود: «خود را به اسلحه پیامبران مجهز کنید.» پرسیدند که اسلحه پیامبران کدام است؟ پاسخ داد: «دعا و درخواست از خدا»8

در حدیث آمده است: «دعا مغز عبادت است. [هشدار خدا] خداوند در قرآن به انسان دستورهای زیادی داده است و از جمله وی را به دعا و درخواست کردن از خدا امر نموده است،‌این تنها دستوری است که هشدار به همراه دارد: «انَّ الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنّم و آخرین» آنان که از دعا و عبادت من، اعراض و سرکشی کنند، با ذلت و خواری داخل دوزخ شوند.