سالک تا به مقام وصول نرسیده، در مظان خطر است

مُخلِص: بنده‏اى که خدا را از روى راستى عبادت کند، امّا چنین کس چون هنوز خودى را همراه دارد محتمل است در دام شیطان افتد و چون خودى را سراسر رها کرد و در حق فانى شد «مُخلَص» شده است.

مخلص در خطر: «المُخلِصُونَ عَلَى خَطَرٍ عَظِیم.» بعضى آن را حدیث گرفته‏اند، لیکن گفتار مشایخ است.[1]

مُقنِص: (اسم فاعل از اقناص) شکارچى.

مُخلَص: به فتح لام در تعبیر مولانا، کسی است که حق او را از بند هوای نفس و علایق دنیایی رها کرده باشد ، این واژه یک بار به صورت مفرد در سوره مریم[2] و هشت بار به صورت جمع در سوره‏هاى یوسف، حجر، صافات، و ص آمده و در ترجمه‏ها و تفسیرها «شایسته پاک»، «به کمال رسیده»، و مانند آن معنى شده است. مُخلَص در اصطلاح عارفان کسى است که خود را نبیند و همه چیز را از خدا بیند. بو بکر زقاق گفت: «نُقصانُ کُلِّ مُخلِصٍ فِى إخلاصِهِ رُؤیَةُ إخلاصِهِ فَإذا أرادَ اللَّهُ أن یَخلُصَ اِخلاصَهُ أسقَطَ عن اِخلاصِهِ رُؤیَتَهُ لِإخلاصِهِ فَیَکُونُ مُخلَصاً لا مُخلِصاً.» مى‏گوید اخلاص تو آن گه اخلاص باشد که از دیدن تو پاک باشد و بدانى که آن اخلاص نه در دست توست و نه به قوت و داشت توست بلکه سرى است رَبّانى و نهادى است سبحانى. کس را بر آن اطلاع نه و غیرى را بر آن راه نه.[3]

چونک مُخلِص گشت مُخلَص باز رست: اشاره به آیه واقعه در سوره حجر که مى‏فرماید:« قالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنِی لَأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی اَلْأَرْضِ وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاَّ عِبادَکَ مِنْهُمُ اَلْمُخْلَصِینَ » یعنى شیطان گفت خدایا چون مرا اغوا کرده و گمراه نمودى من هم زمین را در نظر آنها آرایش نموده بجز آنها که خالص شده‏اند همه را گمراه خواهم کرد.[4]

دست بردن: پیش افتادن، فائق شدن، پیروز گشتن.

          هر چه هستى جان ما قربان توست             دست بردى دست و بازویت درست‏

1360 / د /1

با کوره: نوبر، نو آورده. لیکن در این بیت «نارسیده» مناسب‏تر است.

رهزن:کنایه از هر عاملی است که در اخلاص بنده خلل وارد کند.

مقام امن: پناهگاه خدایی است.

آینه ، نان، انگور: کنایه از مردی است که به کمال و خلوص رسیده است و دیگر عوامل دنیایی او را به خود مشغول نمی‌دارد.

پخته گردیدن: کنایت از به کمال رسیدن در اثر تحمّل ریاضت، آن که به کمال رسید، دیگر دستخوش هواهاى نفسانى نخواهد شد.

تَغَیُّر: دگرگونى، و در اینجا کنایت از دستخوش هواهاى نفس شدن است که ناقصان بدان مبتلایند.

برهان مُحَقِّق: و اشارت است به سید برهان الدین محقّق ترمذى. وى در بلخ به حلقه مریدان بهاء الدین ولد، پدر مولانا، در آمد و پس از مهاجرت بهاء الدین به روم، برهان الدین نیز بدان جا رفت. اما یک سال پس از مرگ بهاء الدین به روم رسید. سید در آن جا مولانا را در ریاضت و مجاهدت به کمال رساند.[5] 

برهان: دلیل، حُجّت روشن. و در آن ایهامى است به برهان محقّق که در بیت پیش نام او رفت.

نیست شدن بنده: خود را رها کردن، خود را در حق فنا ساختن.

سلطان شدن بنده: پیوستن بنده به حق و رسیدن او به مرتبه کمال است.

فقر: نیز همان سلطنت الهی و مرتبه کمال سیر و سلوک عارفان است.

چشمی که نور هُو دارد: چشم باطن آگاهان و عارفان است.

فعّال: صفت پروردگار است، اشاره است به آیه شریفهْ« فعّالٌ لِما یُرید»[6]

بی آلت: یعنی فعل حق، ابزار و آلت مادی نمی‌خواهد.

سبق: یعنی درس، هدایت وارشاد .

مولانا می گوید: «مُخلص» انسانی است که در راه حق، تمامی اغراض و آرزوهای خود را رها کند. چنین انسانی تا هنگامی که از «خود» و مکر نفس آسوده نشود در خطر بزرگی قرار دارد و این خلوص تنها به مشیت حق ممکن می‌گردد. از نمونه مردان مخلص که اسیر هوای نفس نمی‌شوند‌، برهان الدین محقق ترمذی و صلاح الدین فریدون زرکوب هستند. برهان الدین، معلم و مرشد مولانا و مؤثر در ساختن شخصیت او بوده است. صلاح الدین، مردی عارف است که مولانا پس از نومیدی از یافتن شمس الدین تبریزی، او را محور سخنان شورانگیز خود ساخته و به نام او غزل‌ها‌یی ساخته است. ودر ستایش او می گوید: تنهاچشم باطن آگاهان و عارفان می تواند کمال فقر« سلطنت الهی و مرتبه کمال سیر و سلوک عارفان» را در چهره صلاح‌الدین مشاهده نماید.شیخ صلاح‌الدین که مرشد کامل و واصل به حق است نیز بدون ابزار و آلت (سخن) می‌‌تواند مرید را هدایت کند.