چون قیامت کوه‌ها رابرکَنَد: چنان که در سوره‏هایى چند از قرآن کریم آمده یکى از نشانه‏هاى قیامت از هم پاشیدن کوههاست.[1] چنان که در قیامت کوهها درهم مى‏ریزد، آن که در این جهان با ارشاد اولیاى حق کوههاى جسم را درهم ریخت و جان را از حبس آن آزاد کرد، چنان است که به قیامت رسیده است.

          ز آن که بى‏خود فانى است و ایمن است             تا ابد در ایمنى او ساکن است‏

          نقش او فانى و او شد آینه             غیر نقش روى غیر آن جاى نه‏

2140- 2139 / د /4

این قیامت: ولى کامل که با اشاره او جسم و اوصاف جسمانى درهم مى‏ریزد.

آن قیامت: رستاخیز، روز رستاخیز روز حساب کردارهاست و کسانى از عذاب مى‏رهند که در دوران زندگى نفس را کشته و از هواى آن پیروى نکرده‏اند.

زخم: کنایه از عذابهایى که در آن روز براى گناهکار آماده است.

مَرهَم: از آن رو که تصرف این قیامت دل بیمار را شفا مى‏بخشد.

از زخم ایمن بودن: کنایت از ایمن بودن از عذاب قیامت.

مُحسِن: نیکو کار، که در روز رستاخیز نامه عمل او سپید است.

حَریف: همنشین.

گل رو: کنایه از زیبا، لطیف اندام. در این بیت کنایه از آنان که ظاهرى آراسته دارند.

خریف: پاییز، و استعاره است از همنشین بد کردار.

نمکلان: نمکزار.

 ( 1342) چون قیامت کوهها را از جا بر مى‏کند پس قیام تو کى این کرم را خواهد کرد که برخیزى و این قیامت را بپا کنى‏. ( 1343) این قیامت کى از قیامت موعود کمتر است نه کمتر نیست بلکه آن قیامت چون زخم و این چون مرهم است‏. ( 1344) هر کس این مرهم را دید از زخم ایمن خواهد بود و هر بدى که این خوبى را دید خوب خواهد بود . ( 1345) خوشا آن زشتى که خوبى حریفش گردید و واى بحال گل رخى که با خزان قرین شد . ( 1346) نان که جماد و مرده است وقتى حریف جان گردید زنده شده و عین آن مى‏گردد . ( 1347) هیزم سیاه و تیره چون قرین آتش گردد تیرگیش زایل شده بدل بنور و روشنى مى‏گردد . ( 1348) خر مرده که بنمکزار افتد خرى و مردگى خود را جواب گفته و یک سو نهاده نمک مى‏گردد .

مولانا تحول روح را به قیامت تشبیه می‌کند و با توجه به مضمون سوره زلزال می‌گوید: این دلهای دور از حق را، تحولی مانند قیامت باید ویران کند: «إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَاوَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا»: هنگامى که زمین شدیداً به لرزه درآید،و زمین بارهاى سنگینش را خارج سازد![2] چنین تحولی ما را در پیشگاه خداوند روسپید می‌کند و از زخم کیفر می‌رهاند . مولانا پس از تشبیه تحول روحانی به قیامت‌، هم‌نشینی خوبان و هدایت مردان راه یافته را، درمان این درد معرفی می‌کند.

سپس بدین نکته اشاره مى‏کند که ناقصى اگر با کاملى همراه گردد از او کمال مى‏یابد و اگر کاملى با ناقصى دمساز شود، نقصان پذیرد. و این نکته را با مثالهاى معقول و محسوس روشن‏تر مى‏سازد که نان جماد است ولى چون آدمى آن را بخورد به حیوان مبدّل شود و هیزم را که بى‏فروغ است چون در آتش افکنند به روشنى مبدل گردد.

مردار به حکم شرع نجس است ولى اگر تغییر یابد چون استحاله از مطهرات است آن نجس پاک گردد چنان که سگ یا خر مرده اگر در نمکزار افتد و نمک شود حکم نجاست از آن برود. چنین است نفس پلید آدمى که چون با کاملى همراه گردد و تربیت او گیرد از برکت او به مقام عالى انسانى رسد.