تجسم اعمال در قیامت

روز گزند: کنایه از روز رستاخیز.

گند مخفى: استعاره از درون ناپاک، که تنها دل پاک اولیا از آن با خبر بود.

بیشه: از آن جهت که در آن گونه‏گون هوا و هوس نهفته است و هر یک چون مار و کژدم زهرناک، و چون درندگان آزار رسان. نیز در آن خویهاى نیک است.

ار زآن دمی: نفحه رحمانى، یعنی اگر پروردگار به موجب «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی.»[1]: از روح خود در تو دمیده است و از آن دم زندگی یافته‌ای.

صالح: نیک، خوب.

خَشوک: در فرهنگها به معنى «حرامزاده» به کار رفته است. لیکن چنان که پیداست در بیت مورد بحث «بد» و مقابل «خوب» است.

بیش از مس آمدن: در عیار سنگین‏تر بودن. چنان که مى‏دانیم وزن مخصوص طلا از دیگر فلزات بیش است. مولانا در این ابیات به روایات مفسران قرآن نظردارد که در قیامت، اندیشه و شخصیت هر کس در جسم خاکی او هویدا می‏‏شود: حسود به صورت گرگ، حریص به صورت خوک و.. . مولانا می‏‏گوید: وجود آدمی دارای صفات نیک و بد بسیاری است، مانند بیشه و جنگل که پر از حیوانات گوناگون است.

( 1416) چرا که یقیناً در روز قیامت اشخاص بصورت گرگ محشور خواهند شد . ( 1417) و کسى که حریص و پست بوده مردار خوارى پیشه کند در روز جزا حشر او بصورت خوک است‏. ( 1418) و عضو نهانى زنا کاران در روز قیامت گندیده و دهان شراب خواران بوى بد مى‏دهد. ( 1419) آن بوى بدى که در دنیا صاحبان دل از آن آگاه بودند و از سایرین پنهان بود در روز محشر محسوس شده و نزد همه آشکار مى‏گردد. ( 1420) از وجود آدمى بر حذر باش که این وجود چون جنگل بزرگى است‏. ( 1421) آرى در بیشه وجود ما هزاران گرگ و خوک و صالح و ناصالح و خوب و زشت موجود است‏ . ( 1422) ولى هر خو و صفتى که در وجود کسى غالب باشد و بر سایر صفات بچربد بهمان خو و خلق شناخته مى‏شود زیرا اگر قسمت بیشتر یک شمش طلا بوده و باقى مس باشد آن شمش شمش زر شناخته مى‏شود . ( 1423) هر سیرتى که در وجود تو بیشتر بوده و بر سایر صفات تو غلبه دارد بصورت همان سیرت محشور خواهى شد .

مولانا به مناسبت داستان برادران یوسف و تهمت زدن آنان به گرگ، و با توجه بدان که حسود خویى چون خوى گرگ دارد، و هر کس خویى را تا دم مرگ با خود برد با همان خو محشور مى‏شود، گوید حاسدان به صورت گرگان محشور مى‏شوند. صدوق در ثواب الاعمال آورده است که تکذیب کنندگان قَدَر الهى از گورهاى خود میمون و خوک بر مى‏خیزند. [2] نیز در تفسیر بیضاوى، ذیل آیه «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی اَلصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً»[3] آمده است: از رسول (ص) معنى آن پرسیدند فرمود: از امت من ده صنف محشور شود برخى بر صورت بوزینه‏ها، برخى بر صورت خوکها، بعضى سر فروهشته بر چهره‏هاشان بکشند و ببرند، بعضى کور، بعضى لال، بعضى زبانهاشان بر سینه‏هاشان آویزان چرک از دهانهاشان ریزان، بعضى دست و پا بریده، بعضى بر شاخه‏ها از آتش آویخته، بعضى از مردار گنده‏تر، بعضى رختها از قطران در بر... سپس آنان را تفسیر فرمود که: سخن چینان‏اند و حرام خواران و ربا گیران و به ناحق حکم کنان و به کردار خود نازان و عالمان که کردار آنان خلاف گفتار بود و آنان که همسایه را آزار دهند و آنان که گزارش دروغ از مردم به فرمان گذاران رسانند و کسانى که پیرو شهوت‏اند و متکبّران.

          اى دریده پوستین یوسفان             گرگ برخیزى از این خواب گران‏

          گشته گرگان یک به یک خوهاى تو             مى‏درانند از غضب اعضاى تو

3663- 3662 / د /4

در وجود ما انسان‏ها هزاران گرگ و خوک نهان شده است و نیز در همین وجود ما انواع و اقسام صفات و ملکات نیک و بد و زشت و زیبا وجود دارد. در وجود انسان، هر صفتی که غالب‏تر و چیره‌تر باشد، قدرت تصرف وحکومت با اوست، چنان‌که هرگاه در مس، مقدار طلا بیشتر باشد، آن فلز را طلا به شمار می‏‏آورند، نه مس. هر خوی و صفتی که در وجود تو غالب و حاکم باشد، حتماً بر همان صورت محشور خواهی شد.

          آدمى زاده طرفه معجونى است             از فرشته سرشته وز حیوان‏

          گر رود سوى این شود به از این             ور شود سوى آن شود کم از آن‏

(امثال و حکم)

          در تو هم دیوى است هم ملکى             هم زمینى بقدر و هم فلکى‏

          ترک دیوى کنى فلک باشى             ز شرف برتر از ملک باشى‏

(سنایى، به نقل از امثال و حکم)