رجوع به حکایت ذا النّون رحمة اللَّه علیه

دوستان رنج دوست را به جان مى‏پذیرند.

نفر: آن گروه، براى سه تا ده به کار رود، لیکن در فارسى براى فرد هم استعمال شده است.

اتَّقُوا: (صیغه جمع امر حاضر از مصدر تقوى) بپرهیزید. دور شوید.

به جان: از روى دل و جان، با کمال میل، از صمیم دل.

          مگر باور نمى‏دارى ز حق آن             که مى‏سوزى به جان از بهر یک نان‏

(پوریاى ولى، به نقل از لغت‏نامه)

ذُو فُنون: داراى دانشهاى گوناگون.

بُهتان: دروغ بستن.

این چه بهتان است بر عقلت جنون: این چه تهمتى است بر خرد تو نهاده‏اند که گویند دیوانه‏اى؟

شکسته: کشته، درهم خرد شده، مغلوب.

مُحِبّان: جمع مُحِبّ: دوست.

رو پوش و دَغَل: استعاره از حیلت و ظاهر فریبى.

زِىّ و قاف: حرفهاى بى‏معنى و نامرتب که در حالت خشم بر زبان آرند.

کوب: کوفته شدن، ضرب خوردن.

بادِ ریش: غرور و لاف به نظر مى‏رسد، کنایه از «حماقت» باشد.

دوستان را رنج باشد همچو جان: دوستان رنج دوست را به جان مى‏پذیرند.

کران گرفتن: به یک سو شدن، دورى گزیدن.

رنج مغز و دوستى آن را چو پوست: نظیر:

          دوست آن دانم که گیرد دست دوست             در پریشان حالى و درماندگى‏

(سعدى، گلستان، ص 71)

سر خوشى: شادمانى.

( 1451) چون آن اشخاص نزد ذو النون رسیدند ذو النون بر آنها بانگ زد که کیستید؟ چه کار دارید با احتیاط پیش بیایید . ( 1452) گفتند ما از دوستان تو بوده و براى پرسش از حال شما آمده‏ایم‏ . ( 1453) حال شما چون است این چه بهتانى است که بعقل شما زده و تو را متهم بجنون نموده‏اند ( 1454) چگونه ممکن است دود گلخن به آفتاب برسد یا عنقا مغلوب کلاغ گردد . ( 1455) علت این کار را بما بگو و دریغ نفرما ما دوستان توئیم با ما بى‏لطفى نفرما . ( 1456) شایسته نیست که دوستان را از خود راند یا با شهرتهاى بد و مکر و حیله به اشتباه انداخت‏ . ( 1457) راز خود را با ما در میان نه و به آه روى خود را در ابر اشتباه پنهان مکن‏ . ( 1458) ما دوستان صمیمى و دل خستگانى هستیم که در دو عالم بتو دل بسته‏ایم‏ . ( 1459) ذو النون پس از شنیدن این سخنان بناى فحاشى گذاشته و چون دیوانگان سخنان بى‏ربط گفتن آغاز نموده‏ . ( 1460) و برخاسته هر چه از سنگ و چوب در دسترسش بود بطرف مریدان پرتاب نمود و همگى از جلو او گریختند . ( 1461) ذو النون از دیدن فرار آنها صداى قهقهه خنده‏اش بلند شده گفت دوستان را نگر باد بربش چنین دوستانى‏ . ( 1462) دوستان را ببین که چگونه از رنج گریزانند؟ نشان دوستى کو؟ براى دوستان رنج چون جان شیرین و گوارا است‏ . ( 1463) کى دوست از رنجى که از طرف دوستش باو رسد کناره مى‏گیرد؟ رنج و تحمل آن چون مغزى است که دوستى پوست و قشر او است‏ . ( 1464) آیا نشان دوستى این نیست که دوست در بلا و آفت و محنت سر خوش باشد؟ . ( 1465) دوست مثل زر و بلا مثل آتش است زر در آتش بى‏تغییر مانده بلکه خوشتر و براق تر مى‏گردد .

یاران ذوالنون به او گفتند: نباید دوستان را از خود دور کنی یا حقیقت را با حیله و تدبیر پنهان نمایی و آنها را گول بزنی. ذوالنون می‏گوید: باطن عشق و دوستی، رنج است و دوست باید رنج را بپذیرد. عاشق باید در کورهْ عشق بسوزد و ذوب شود تا حقیقت خود را نشان دهد. مضمون این ابیات برگرفته از این حدیث است: «انّ الله تعالی یجرّب عبده بالبلاء کما یجرّب احدکم ذهبه بالنار».[1] مولانا می‏گوید: دوست همانند طلاست و بلا مانند آتش. طلای خالص در کام آتش احساس خوشی می‏کند، زیرا ثابت می‏شود که خالص است. ولی طلای تقلّبی همین‌که در آتش نهاده شود سیاه و تیره می‏گردد. عاشق صادق نیز خلوص خود را در بلا‏ها نشان می‏دهد، ولی مدعی عاشقی در رنج و بلا سیه روی می‏گردد.