امتحان کردن خواجه لقمان، زیرکى لقمان را 

رهایی از کمند هوا و هوس

دنیا همهْ کارش معکوس است.

لُقمان: بیشتر مفسران گفته‏اند حکیم بود، نه پیغمبر. ابو الفتوح نویسد: تنها عِکرِمه گفته است پیغمبر بود. گفته‏اند چون اخلاص ورزید خدا حکمت را در دل او نهاد. گویند معاصر داود (ع) بوده است. از او سخنان حکمت آمیز آورده‏اند و سوره سى و چهارم از سوره‏هاى قرآن به نام اوست.

در کار پیش داشتن: او را بر دیگر بندگان مقدم داشتن. کار را به عهده او واگذاردن.

بنده زاد: طفلى که از بنده‏اى در خانه مالک بنده متولد شود. این طفل بنده مالک است.

از هوا آزاد بودن: پیرو هوا نبودن.

گفت شاهى شیخ را: مأخذ داستان در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى (ص 53) از الملل و النحل، اخبار الحکما، و کشف المحجوب آمده است و عبارت کتاب اخیر چنین است:

درویشى را با ملکى ملاقات افتاد، ملک گفت حاجتى بخواه گفت من از بنده بندگان خود حاجت نخواهم. گفت این چگونه باشد. گفت مرا دو بنده‏اند که هر دو خداوندان تواند یکى حرص و دیگرى طول امل.

برتر آ: بالاتر رو. (مقام مرا برتر از این دان که پندارى).

حَقیر: خرد.

زَلَّت: لغزش، خطا. (تو در این سخن به خطایى).

بى‏مه و خورشید: اشاره است بدان چه در قرآن کریم در باره ابراهیم (ع) آمده است، که چون طلوع ماه و خورشید را از پس یکدیگر دید هر یک را گفت خداى من‏اند و چون فرو رفتند گفت غروب کنندگان را دوست نمى‏دارم. [1]

بازِغ: درخشان.

مخزن ذات اوست: بى‏نیاز است و چشم به دیگرى ندارد.

با هستى عدوست: خود را هیچ مى‏شمارد. خود را در پیشگاه حق نیست مى‏انگارد.

هستی: در مصراع دوم بیت 1474- هستی ،یک بار به معنای وجود حقیقی آمده است و بار دیگر به معنای هستی مادی و فناپذیر.

( 1466) لقمان چون بنده‏اى پاک و روز و شب با کمال چالاکى بوظیفه بندگى خود قیام مى‏کرد . ( 1467) خواجه‏اش او را در کارها جلو مى‏انداخت و بر فرزندان خویش ترجیح مى‏داد . ( 1468) بلى لقمان اگر چه بنده زاده بود ولى از قید هوا آزاد شده و خواجه بود . ( 1469) (مى‏گویند) شاهى به شیخ طریقت گفت چیزى از من بخواه‏. ( 1470) شیخ گفت اى شاه شرم نکردى که چنین سخنى بمن گفتى؟. ( 1471) من دو بنده حقیر و پست دارم که آنها بر تو حاکم و امیرند. ( 1472) شاه گفت اشتباه مى‏کنى آن دو بنده کدامند؟ شیخ گفت یکى از آنها خشم و دیگرى شهوت است که هر دو بر تو حکومت دارند. ( 1473) شاه کسى است که از پادشاهى فارغ بوده و بدون دستگاه سلطنتى حاکم و مقتدر است و در نور افشانى احتیاجى بماه و خورشید ندارد. ( 1474) کسى خزانه دارد که از خزانه داشتن ننگ دارد داراى هستى کسى است که دشمن هستى است‏. ( 1475) خواجه لقمان در ظاهر خود را خواجه مى‏نمود و در واقع بنده‏اى بود که لقمان خواجه او بود.

مولانا سخن را در این زمینه از لقمان آغاز می‌کند که: لقمان اگرچه بنده زاده و رعیت بود، ولی در باطن خواجه و بزرگ بود، زیرا که از کمند هوا و هوس رهیده بود. لقمان حکیم از مردان دل‌آگاه و ناشناخته تاریخ است و افسانه‌های حکمت‌آمیز او در منابع مذهبی و اخلاقی بسیار پندآموز است. امیری ضمن مصاحبت با شیخی به او گفت: از من احسان و هدیه‌ای طلب کن. شیخ گفت: شاها از چنین حرفی که به من می‌زنی حیا نمی‌کنی؟ در حق من باید فراتر از اینها بگویی. زیرا من دو بنده حقیر دارم که با همه خواری و حقارت بر تو حکومت می‌کنند. شاه با تعجب گفت: آن دو چیست؟ شیخ گفت: آن دو بنده اسیر، یکی غضب است و دیگری شهوت. آن کسی را باید شاه حقیقی بدانی که از قید و بند حکومت ظاهری آسوده و رها باشد و چنین انسان والایی فقط از پروردگار نور می‌گیرد و می‌‌بیند. کسی که پیوسته به حق است و ذات او مخزن اسرار است، می‌تواند خود را صاحب سر بداند. هرکه با هستی و انانیت و وابستگی‌‌های این جهانی دشمن است، هستی حقیقی دارد.