عقل کامل و عقل ناقص(ادامه)

آفِل: فرو شونده، ناپدید شونده.

نورهاى چرخ: نور خورشید، ماه، و ستارگان.

ببریده پى: بى‏دوام. و در آن اشارت است به گفته ابراهیم (ع): «لا اُحبّ الآفلین».

لا شرقى و لا غربى: نه خاورى و نه باخترى. (برگرفته است از آیه 35 سوره نور)

خُو: یعنی ویژگی، صفت.

یَخطَفُ الأبصار: که چشم را رباید. برگرفته است از آیه «یَکادُ اَلْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ: برق خواهد که دیده‏گان آنان را برباید هر چند که روشنى دهد آنان را، بروند در آن.»[1]

 أنصار: جمع ناصر: یاریگر.

 بر کف دریا فرس راندن: کنایت است از اعتماد کردن بر آن چه ثباتى ندارد

نامه در نور برق خواندن: استعارت از کشف حقیقت، با عقل جزئى خواستن.

بر عقل خود خندیدن: خود را به ریشخند گرفتن، بر خود فسوس کردن.

مشترى: به عقیده منجمان سعد اکبر است.

 و زحل: نحس اکبر. مشترى چنان که آنان مى‏پنداشتند در فلک ششم است و زحل در فلک هفتم.

مشترى مات زحل شدن: با آن قران کردن و اثر آن را به خود گرفتن، و این قران را قران کوچک خوانند و به هر بیست سال یک بار بود.

 ( 1546) برق زود خاموش مى‏شود و وفادار نیست تو بدون آن که صفا پیدا کنى باقى را با فانى تمیز نخواهى داد. ( 1547) برق مى‏خندد و مى‏دانى به چه کس مى‏خندد؟ باو مى‏خندد که بروشنى او دل ببندد. ( 1548) انوار برق پى بریده و بى‏دوام است او کى مى‏تواند با نورى که در باره او فرموده‏اند: « لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّة» طرف قیاس واقع شود .( 1549) برقى که از تو بوجود آید بدان که او مثل همان برقى است که خداى تعالى در قرآن فرموده است‏ که چشمها را مى‏رباید ، آن نور باقى است که چشم و بینایى مى‏بخشد نه برق و روشنى تو. ( 1550) بر بالاى کف دریا تاختن و با روشنى برق نامه خواندن‏. ( 1551) بر اثر آن است که از حریصى عاقبت را ندیده و با این کار خود را مسخره کرده بر عقل و دل خود مى‏خندد. ( 1552) عاقبت بینى از خواص مختصه عقل است این نفس است که عاقبت بین نمى‏باشد. ( 1553) عقلى که مغلوب نفس شود مبدل به نفس شده چنانچه ستاره مشترى اگر در حال رجوع بزحل ناظر شود نحس مى‏گردد.

به مناسبت نقصان و کمال عقلی، مولانا به پایداری نورحق و ناپایداری نور آسمان می‌پردازد و می‌گوید: نور آسمان ناپایدار است و نور حق جاودانه است. انوار این چرخ گردون که ناقص است، چگونه می‌تواند نور جاودانه باشد و به شرق و غرب، مقید و منسوب نباشد. نور صاعقه، بینایی چشم را می‌رباید و انسان را نابینا می‌کند، ولی نورحق، یار و یاور چشم است و به او بینایی می‌بخشد او چشم را به دیدن حقیقت قادر می‌کند. بنابراین، اگر کسی می‌خواهد بدون نور حق به جایی برسد، خود را دست انداخته است.

          همه عالم به نور اوست پیدا             کجا او گردد از عالم هویدا

(شبسترى، گلشن راز)

مولانا می گوید: "عقل"، عاقبت بین است؛ یعنی به سرانجام انسان می‌اندیشد که باید به حقیقت برسد و پروردگار او را بپذیرد. اما نفس، به لحظه‌های گذرای جهان می‌اندیشد. عقل اگر ناقص باشد، مغلوب نفس می‌شود و مانند ستارهْ سعادت‌بخش مشتری است که اگر تحت تأثیر ستارهْ نحس زُحل قرارگیرد دیگر، ستارهْ سعادت بخش نخواهد بود. این سخن مولانا هشداری است برای کسانی که به عقل جزئى اعتماد می کنند و تکیه بر تدبیرهاى خویش می نمایند.چرا که کشفى که از عقل جزئى حاصل شود ناقص، و ناپایدار است و آدمى را پیوسته به تدبیر زندگى این جهان وامى‏دارد و از دیدن و شناخت سعادت آن جهان مانع مى‏شود. در چنین حال انسان راهى جز آن ندارد که روى به حق گرداند تا لطف او آن بد بختى را از او دور کند. زیرا هدایت و ضلالت در دست پروردگار است که می فرماید «إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اَللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ: تو آن را که دوست مى‏دارى هدایت نتوانى کرد، لیکن خدا آن را که خواهد راه نماید.»[2] و نیز فرماید: «کَذلِکَ یُضِلُّ اَللَّهُ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ: این چنین خدا آن را که خواهد گمراه کند و آن را که خواهد راه نماید.»[3]