جلوه‏های هستی «چشم حسی و چشم باطنی»

جسم هدهد دید و جان عنقاش دید: یعنی بلقیس در ظاهر کوچک هدهد، عظمت سیمرغ را مشاهده کرد.

عقل و حس: کنایه از حقیقت و ظاهر.

طلسمات: جمع طلسم. در معنى آن گفته‏اند تَمزیج قواى فعاله‏ى آسمانى است با قواى منفعله زمینى. و کارى است که با آن اثر شگفت پدید آورند.

طلسمات دو رنگ: کنایه از ظاهر و باطن. همین جلوه‏های خاکی و روحانی است که عقل را با حس به جنگ وا‌می‏‏دارد.  

ابو جهلان: کنایه از منکران حق و «ابو جهل» لقبى است که مسلمانان به عمرو بن هشام بن مغیره مخزومى دادند. پیش از آن لقب او «ابو الحکم» بود. ابو جهل در جنگ بدر کشته شد.

بشر: انسان، آدمى. برگرفته است از آیه « قالُوا ما أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ اَلرَّحْمنُ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَکْذِبُونَ: گفتند (کافران) شما جز آدمى همچون ما نیستند. و رحمان چیزى فرو نفرستاده و شما جز دروغ نمى‏گویید.» و نیز «إِنْ هذا إِلاَّ قَوْلُ اَلْبَشَرِ.»[1]

          همسرى با انبیا برداشتند             اولیا را همچو خود پنداشتند

          گفته اینک ما بشر ایشان بشر             ما و ایشان بسته خوابیم و خور

266- 265/ د / 1

انشَقَّ القَمَر: برگرفته است از آیه «اِقْتَرَبَتِ اَلسَّاعَةُ وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ. وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» و اشاره است به شکافته شدن ماه به اشارت رسول (ص).[2]

دیده حس بین: چشم سر. چشمی است که فقط محسوسات عالم ماده را می‏‏بیند و با عقل حقیقت بین در ستیز است. دیدهْ حسی، حال و دنیا را می‏‏بیند، فردا و آخرت را نمی‌بیند. و اشاره است به آیه «وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها: آنان را دیده‏گانى است که بدان نمى‏بینند.» و نیز «وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِی اَلْآخِرَةِ أَعْمى‏.»[3]

اعمى: کور.

ضدِّ ماش خواند: یعنی ضدّ حق یا ضدّ مؤمنان به حق، وآنان را انسان نخواند. اشاره است به آیه «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ اَلْغافِلُونَ.»[4]

کف: استعارت از محسوسات.

دریا: استعاره از قدرت حق تعالى که پدید آورنده همه محسوسات و جز محسوسات است.

خواجه فردا و حالى: رسول حق، انسان کامل.

فردا و حالى: این جهان و آن جهان.

تَسُو: واحد وزنى در قدیم معادل چهار جو، معرب آن طسوج.

 ( 1608) چشم هدهد دید ولى جان عنقا مى‏دید حس ظاهرى کف مى‏دید ولى چشم دل ناظر بدریا بود. ( 1609) راز این اسرار دو رنگ عقل و حس چون محمد (ص) و بو جهل همواره در جنگ و ستیزند. ( 1610) کفار احمد (ص) را بشر خواندند و ندیدند که از اثر وجود او ماه دو نیم مى‏گردد . ( 1611) در دیده حس بین خود خاک بریز که دشمن عقل و کیش است‏ . ( 1612) زیرا که دیده حس را خداى تعالى اعمى خواند و فرمود که او بت پرست بوده و دشمن ما است [اشاره به آیه 74 سوره بنى اسرائیل] . ( 1613) زیرا که او کف دیده و از دیدن دریا کور بود و حال را بنظر آورده و فردا را ندیده‏ . ( 1614) آن که در مقابلش بود خواجه فردا بود ولى در نظر او در حال حاضر جلوه‏اى نمى‏کرد او از یک گنجى بمقدار یک تسو و یک گندم هم نمى‏دید و خبر نداشت‏ .

در مثنوی این بحث به تکرار آمده است که هستی یک جلوهْ مادی و خاکی دارد و یک حقیقت جاودانه و روحانی. عقل ـ پیوسته به عقل کل ـ حقیقت را می‌جوید و حسّ تنها هستی مادی و خاکی را ادراک می‏‏کند. مولانا می گوید:آنان که براى دریافتن حقیقت جز حس وسیلتى ندارند، هیچ گاه نمی توانند دریافتی از حقیقت داشته باشند. بدین رو اولیا را نیز چون خود مى‏پندارند. شناخت حقیقت جز با صافى کردن دل و مجاهدت در تعلیم به دست نیاید.