مقام ومنزلت انسان کامل (1)

ذرّه: استعاره است از انسانى که در اثر لیاقت و ریاضت محل وحى الهى مى‏گردد ، اشاره به جنبه جسمانی و خاکی مرد حق یا پیامبر است.

آفتاب: استعاره از حق جلّ و عَلا، و از آفتاب دوم «خورشید» مقصود است.

بحر وحدت: عالم جلال حق تعالى، عالم حقیقت و پیشگاه حق است.

سفیر: پیام آور.

هَفت بحر: هفت دریا. دانشمندان قدیم مى‏پنداشتند هفت دریا کره خاک را در بر گرفته است و آن هفت دریا: دریاى اخضر، دریاى عُمان، دریاى قلزم، دریاى بربر، دریاى اقیانوس، دریاى قسطنطنیه،و دریاى اسود است . [1] 

کف خاک: به معنای یک مشت خاک است، استعاره از آدم.

چالاک: شارحان آن را پیک و سفیر معنى کرده‏اند. در این بیت به معنى «گزیده»، به کار رفته است.

خاک آدم: خاکى که آدم از آن سرشته شد.

          آدم خاکى ز حق آموخت علم             تا به هفتم آسمان افروخت علم‏

1012 / د /1

چالاک حق شدن: ظاهراً به سوى خدا رفتن مقصود است. چنان که در حدیث آمده است «مَن تَقَرَّبَ إلَیَّ شِبراً تَقَرَّبتُ إلَیهِ ذِراعاً.»[2]

السَّماءُ انشَقَّت: برگرفته است از آیه «إِذَا اَلسَّماءُ اِنْشَقَّتْ وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ: چون آسمان بشکافد و فرمان پروردگارش را برد و سزاوار بود.»[3] و این در پایان جهان است. اما ظاهراً مولانا از انشقاق آسمان، معراج رسول (ص) را در نظر دارد که آسمانها براى پیمبر شکافته شد تا او به عرش حق رسید. و نیم بیت دوم بیت بعد مؤید این احتمال است:«وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَىثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَکَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَىمَا کَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَىأَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا یَرَىوَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَىعِندَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى »:در حالى که در اُفق اعلى قرار داشت! سپس نزدیکتر و نزدیکتر شد.تا آنکه فاصله او (با پیامبر) به اندازه فاصله دو کمان یا کمتر بود؛در اینجا خداوند آنچه را وحى کردنى بود به بنده‏اش وحى نمود.قلب (پاک او) در آنچه دید هرگز دروغ نگفت.آیا با او درباره آنچه (با چشم خود) دیده مجادله مى‏کنید؟! و بار دیگر نیز او را مشاهده کرد، نزد «سدرة المنتهى»[4]

و محتمل است مقصود آدم (ع) باشد که از خاک سرشته شد سپس فرشتگان مأمور سجده به آدم شدند:« إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَرًا مِن طِینٍ »: و به خاطر بیاور هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بشرى را از گل مى‏آفرینم![5] و:«وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلآئِکَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إَلاَّ إِبْلِیسَ قَالَ أَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِینًا »:(به یاد آورید) زمانى را که به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده کنید!» آنها همگى سجده کردند، جز ابلیس که گفت: «آیا براى کسى سجده کنم که او را از خاک آفریده‏اى؟!»[6]

خاکى: (منسوب به خاک) که از خاک آفریده شده.

 ( 1615) ذره‏اى که از آن آفتاب یگانه پیام آورد آفتاب غلام آن ذره خواهد شد. ( 1616) قطره‏اى که فرستاده آن دریاى وحدت باشد هفت دریاى جهان اسیر آن قطره خواهند بود. ( 1617) اگر مشت خاکى چالاک او شده و براى او به جنبش در آید افلاک در پیش خاک پایش سر مى‏نهند. ( 1618) خاک آدم چون چالاک حق شده و بجنبش در آمده بود ملایکه حق پیش خاک او سر نهاده سجده کردند. ( 1619)در آن روز (قیامت) آسمان شکافته می‏‏شود، وچشم خاکیان به اسرار غیب گشوده.

حضرت حق در انسان کامل و دیگر مظاهر، ظاهر و متجلی است، ولی غافلان از عالم معنا، انسان کامل را کالبدی بیش به شمار نمی‏‏آورند. اما همین ذره خاکی وقتی که پیام از آفتاب حقیقت می‏‏آورد، آفتاب این جهان با همه عظمت غلام او می‏‏شود. پیام‌آور حق اگر قطره‌ای باشد، باز هم تمام هستی اسیر او و در خدمت اوست. اگر یک موجود خاکی به خواست الهی به حرکت درآید، آسمان‌ها و افلاک که پروردگار آنها را آفریده به او تعظیم می‏‏کنند، مانند حضرت آدم. آدم را خدا آفرید و او متحرک به ارادهْ حق بود؛ ازاین‌رو، فرشتگان به او سجده کردند. ودر بیت آخرمولانا با استفاده از آیهْ 1سوره «انشقاق»: در آن روز (قیامت) آسمان شکافته می‏‏شود، می‏‏گوید: تفسیرش این است که چشم خاکیان به اسرار غیب گشوده می‏‏شود.