مقام ومنزلت انسان کامل(2)

وَهّاب: بسیار بخشنده، از اوصاف حضرت باری تعالی است.

سفلى: از طبقه فرودین، که در طبقه پایین است. خاک و آب را سفلى، و آتش و هوا را علوى گویند.

یَفعَلُ اللَّه ما یَشاء: خدا آن چه خواهد انجام می دهد، اشاره دارد به آیه « یَفْعَلُ اَللَّهُ ما یَشاءُ»[1]

همه چیز به مشیت حق بستگی دارد و هیچ‌یک از دلایل و ضوابطی که ما برای دنیای خودمان داریم نمی‏‏تواند معیار کارهای خدا باشد. لطافت و نرمی ‏آب از ذات آب نیست، بلکه عطیّهْ پروردگار است. خاک در میان طبقات عناصر چهارگانه در جهان‌شناسی قدیم، جایش زیر آب است‌ یا خاک معمولاً در آب ته‌نشین می‏شود، با این حال می‏بینی که یک وجود خاکی از آب و هوا و آتش فراتر می‏رود و به بالای عرش هم می‏رسد. اشاره به معراج پیامبر است. پس رقیق بودن آب نیست که آن را بالای خاک قرار می‏دهد. اگر خدا بخواهد هوا و آتش را از بالای هستی به پایین می‏آورد و خار را از گل عزیزتر می‏کند. ‌خداوند «یفعل ما یشاء‌» است و هر کاری که به خواهد می‏کند.

مَطوِى: درهم پیچیده شده، در نوردیده.

تُعِزُّ مَن تَشاءُ: گرامى مى‏کنى هر که را خواهى. و مقصود خداست.[اشاره به آیه شریفه « تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ اَلْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ: یعنى هر که را بخواهى عزیز و هر کس را اراده کنى ذلیل مى‏کنى اختیار در دست تو است و بهر چیز توانایى][2]

زیر هفتم خاک: طبقه هفتم زمین، یعنی در پست‌ترین مرتبهْ هستی. مراد سیر نزولی و قهقرائی است

سُها:ستاره دبّ اکبر است. و از سها در این بیت برترى و بلندى مقصود است.

ثرى: خاک. اگر آب لطیف است و خاک سنگین و کثیف، اگر دُردى آب ته مى‏نشیند و آب صافى بالا مى‏رود آن لطافت و کثافت نه از طبیعت آب و خاک است- چنان که فلسفى پندارد- بلکه آن طبیعت را خالق آنها بدانها داده است و هر گاه اراده کند جسم کثیف را علوى و جسم لطیف را سفلى مى‏کند.

          این رسنها و سببها در جهان                    هان و هان زین چرخ سر گردان مدان‏

          تا نمانى صفر و سر گردان چو چرخ         تا نسوزى تو ز بى‏مغزى چو مرخ‏

          باد آتش مى‏خورد از امر حق                  هر دو سر مست آمدند از خمر حق‏

851- 849 / د /1

 چار طبع: گرمى، سردى، خشکى، و ترى.

          تر و خشک و گرم است و سرد             مرکّب از این چار طبع است مرد

(سعدى)

و نیز بلغم، صفرا، سودا، و خون را گفته‏ اند.

علّت: در اصطلاح فیلسوفان آن است که وجود آن سبب وجود معلول باشد و با عدمش معلول منتفى است.

علّت اولى: علة العلل. به عقیده فیلسوفان همه موجودات در سلسله علّت و معلولى قرار دارند تا به علة العلل یا علّت اولى برسد. لازمه پذیرش این قاعده این است که هر معلول از علت خود تبعیت کند و از قاعده‏اى که براى آن نهاده شده فراتر نرود. عارفان چنین اصلى را نمى‏پذیرند چه، آنان خدا را قادر مطلق و متصرف در هر چیز مى‏دانند که هر چه خواهد کند و هر خاصیتى را که خواهد از موجودى بگیرد یا بدو ببخشید. بدین جهت مولانا از فرموده‏ى پروردگار چنین تعبیر می کند «در تصرف دائما من باقیم.» یعنى تصرف من محدود و مقید نیست.

چار طبع و علّت اولى نبودن: کنایه از مختار بودن است زیرا آن چه مقید به طبیعتهاى چارگانه بود یا معلول علتى بود ، از قاعده‏اى که براى آن نهاده شده بیرون نتواند شد.

بى‏علّت: بدون سبب که «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ.»:فرمان او چنین است که هرگاه چیزى را اراده کند، تنها به آن مى‏گوید: «موجود باش!»، آن نیز بى‏درنگ موجود مى‏شود! [3]

مشیت حق ممکن است خا‌ک و آب را بالای آتش و هوا قرار دهد و به انسان خاکی اجازه طی کردن افلاک را بدهد‌ و به او بگوید: پرهای عقلت را بگشا و به اوج آسمان معنا پرواز کن. عز‌ت و ذلت به دست خداست:«قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَاء وَتَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَاء وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ اَلْخَیْرُ إِنَّکَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ »: بگو خداوندا! تویی دارنده ملک. ملک را به هرکه خواهی می‌دهی و از هرکه خواهی باز می‌ستانی و هر که خواهی عزیز کنی و هر که را که خواهی خوار کنی به دست توست همهْ نیکی‌ها و تویی بر هر چیز توانا. ای آدم خاکی تا اوج سها پرواز کن‌ و ای ابلیسی که گوهر آتشین داری تا زیر خاک تنزل کن.

نخستین صادر از وجود پروردگار عقل کل است؛ و اولین علت هر پدیده‏‌ای خود حق است. مولانا در این‌جا می‏خواهد معتقدات حکما را رد کند و بگوید: نمی‌توان پروردگار را با اصطلاحاتی مانند چهار طبع و علت اُولی شناخت. او نیروی باقی و لایزالی است که در همه چیز حتی در علم و آگاهی و حکمت ما نیز دائم‌ دگرگونی پدید می‏آورد. این نیروی جاودان باهیچ اصطلاحی شناسانده نمی‏‏شود. نباید در کار حق، دنبال دلیل بود، همه چیز تقدیر الهی است.