انکار فلسفى در آیه إِنْ أَصْبَحَ ماؤُکُمْ غَوْراً

غُرور علمی چه می کند ؟!

در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوى آمده است، محتمل است مآخذ مولانا شرحى باشد که در تفسیر ابو الفتوح است: «در آثار مى‏آید که یکى از زنادقه بگذشت به یکى که مى‏خواند قل أَ رَأیتُم إن أصبَحَ ماؤُکُم غَوراً فَمَن یأتِیکُم بِماءٍ مَعِینٍ، بگو اگر آب شما فرو رود (بامداد کند فرو رفته) چه کسى براى شما آب روان مى‏آورد.»[1] او در پاسخ گفت : «رِجالٌ شِدادٌ وَ مَعاوِل حِدادٌ: مردان قوى و کلنگ‏هاى تیز». شب به خفت آب سیاه در چشم او آمد. هاتفى آواز داد که بیار آن مردان سخت و آن کلنگ‏هاى تیز را تا این آب بگشایند». [2]

مُقرِى: (اسم فاعل از اقراء، از ثلاثى قراءة) خواننده قرآن.

إن أصبَحَ ماؤُکُم غَوراً: برگرفته است از آیه «قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ...»

غور: گودال.

خشکستان: تعبیرى است لطیف کنایت از آن که هیچ آبى در آن سرزمینها نگذارم. آب زمین یا آسمان.

بى‏مثل: بى‏مانند. «لَیسَ کَمِثلِهِ شَى‏ءٌ».

با فضل: بخشنده.

خطر: بزرگى، عظمت.

فلسفى: کسى که از راه استدلال منطقى (ترتیب مقدمات: صغرى و کبرى) در پى شناخت حقیقت است و خواهد با عقل مشکلها را بگشاید.

منطقى: کسی که به ضوابط حکما و فلاسفه می‏چسبد، آن که با علم منطق سر و کار دارد. آن که با تصور و تصدیق (در مبحث مهم منطق) آشناست، و استدلال خود را بر اساس ترتیب مقدمات (صغرى و کبرى) مى‏نهد تا نتیجه گیرد. منطق وسیله فیلسوف است براى دریافتن حقیقت اشیا.

مُستَهان: یعنی بی‌حرمت و مور اهانت، خوار، بى‏مقدار.

کلند: کلنگ.

شیر مرد: استعاره از ولى خدا، مرد کامل.

طپانچه: سیلى.

شقى: بد بخت.

فایض: جوشان، بر آینده.

( 1637) یک نفر قارى قرآن در مکتب از روى کتاب خدا آیه «ماؤُکُمْ غَوْراً » مى‏خواند که اگر از چشمه آب را ببندم‏. ( 1638) و آنها را در اعماق زمین پنهان کنم و چشمه‏ها را خشک و بى‏آب سازم‏. ( 1639) دیگر جز من بى‏مثل و مانند و بخشش کننده با فضل و شرف کى است که آب را ثانیا بچشمه بر گرداند. ( 1640) یک فلسفى منطق دان ولى مغرور که در آن حال از جلو مکتب مى‏گذشت‏. ( 1641) وقتى این آیه را شنید چون مضمون او را نپسندید گفت ما آب را ثانیاً با کلنگ خواهیم آورد. ( 1642) یا با دهانه بیل و تیزى تبر آب را از زیر زمین بالا خواهیم کشید. ( 1643) این فیلسوف شب را بخواب رفته در خواب دید که شیر مردى چنان طپانچه‏اى بصورتش زد که دو چشمش کور گردید. ( 1644) گفت اکنون اى بد بخت اگر راست مى‏گویى از دو چشمه چشم خود با تبر نور بیرون آر. ( 1645) روز از خواب برخاسته دو چشم خود را کور یافت و نور فیض‏ بخش از چشمانش رفته و ناپدید شده بود.

در سخن قبل، مولانا در ردّ نظریهْ حکما گفته بود که اسباب و علل در قدرت الهی هیچ‌ تأثیری ندارند و نظام آفرینش، نظام علت و معلول نیست بلکه آن‌چه ما آنها را با این الفاظ تمیز می‏دهیم، تنها عادت است که آن را هم خداوند قرار داده است. در این‌جا داستانی را به همین مناسبت که علل و اسباب در برابر قدرت الهی هیچ‌اند‌ متذکر می‏شود و می‏گوید: قاری قرآن، آیهْ شریفه سوره ملک را تلاوت می‏کرد: بگو ای منکران اگر آبِ نوشیدنی شما به زمین فرو رود چه کسی برای شما آب روان می‏آورد؟‌ فیلسوف‌نمایی از آن‌جا می‏گذشت. همین‌که آیه را شنید گفت: این‌که کاری ندارد. می‏رویم بیل و کلنگ و تبرتیزی می‏آوریم و آب بسته شده را دوباره به جریان در می‏آوریم. شب به خواب فرو رفت و درخواب دید که مردی زورمند محکم به صورت او نواخت که از شدّت درد هر دو چشمش نابینا شد. سپس به فیلسوف‌نما گفت: اگر راست می‏گویی با ابزار و وسایلی که داری، بینایی چشمانت را باز گردان. وقتی که از خواب بیدار شد دید دیگر چشمانش بینایی ندارد.