لزوم کوشش برای رسیدن به مقصود

به جد: با سعى و کوشش.

آمد نظر: به نظر آمد، پیدا شد.

چنین آمد خبر: «مَن طَلَبَ شَیئاً وَجَد: آن که چیزى را خواست آن را یافت.»[1] و بعضى آن را حدیث پنداشته‏اند.

          هر که رنجى دید گنجى شد پدید             هر که جدّى کرد در جدّى رسید

2047 / د /5

          چنین زد مثل شاه گویندگان             که یابندگان‏اند جویندگان‏

(نظامى، به نقل از امثال و حکم)

و در سخنان على (ع) است: «مَن طَلَبَ شیئاً نالَهُ أو بَعضَهُ.»[2]

سوارى نیک بخت: ولى، یا آن که از سوى خدا مأمور دستگیرى طالب است.

به طاق افتادن: به پشت بر زمین افتادن، کنایت از بى‏خود گشتن از خود.

بى‏خبر: آن که از جذبه و شور تو آگاه نیست.

اینت: شگفتا، عجبا.

سالوس: فریب، مکر.

دید: یعنی اسرار حق را با چشم باطن دید.

که دید: آن که در روز الست با او آشنا شده است.

          آن شود شاد از نشان کو دید شاه             چون ندید او را نباشد انتباه‏

1666 / د /2

آن دگر: اشارت است به تَتمِّه حدیث «ما تَناکَرَ مِنها اِختَلفَ.» از حدیث «الأَرواحُ جُنُودٌ مُجَنَّدَةٌ فَما تَعارَف مِنها ائتَلَفَ وَ ما تَنَاکر مِنها اختَلَف: روحها سپاهیان‏اند فراهم. آن چه از آنها آشنا باشند با یکدیگر الفت گیرند و آن چه ناآشنا بودند از هم جدا شوند.»[3]

جان به جان رسیدن: زندگى دیگر یافتن، نیروى تازه گرفتن، حیات معنوى یافتن.

ماهى بى‏چاره: استعارت از طالب دور افتاده از مطلوب.

تِلکَ آیاتُ الکِتاب: این نشانه‏هاى کتاب است، اشاره به آیه شریفه که مى‏فرماید:« الر تِلْکَ آیاتُ اَلْکِتابِ اَلْمُبِینِ (الر و بطور کلى حروف مفرده رمزى است میانه خدا و رسولش که من از ترجمه آن عاجزم) ترجمه بقیه آیه این است: این است آیات و نشانه‏هاى کتاب که روشن و آشکار است»[4] بعض شارحان نوشته‏اند مقصود «لوح محفوظ» است ولى مى‏توان آن را به معنى آیات کتاب تکوین گرفت. یعنى نشانه‏هایى که در جهان است و جوینده را به حق مى‏رساند.

 نشانیها که اندر انبیاست...: کسى پیمبران را از روى نشانیها تواند شناخت که با آنان سنخیت داشته باشد. و یافتن این نشانه‏ها در اثر هدایت ازلى و آشنایى روز الست است. سلمان از ایران و صهیب از روم پیمبر را شناختند، لیکن در سرزمین مکه ابو جهل او را ساحر خواند.

خاص: مخصوص.

بى‏قرار: کامل نگردیده.

بى‏دل: عاشق.

خلاصه چون از روی جدیت به طلب و جست‌وجوی برخاستی و کوشش نمودی، برای تو بینش و نظری حاصل می‏شود و تلاش و جدّیّت به ثمر می‏نشیند و هرگز به خطا و اشتباه نمی‏‏رود و این مطلبی است که در حدیث آمده است: «من طلب وجدّ وجد ومن قرع الباب ولجّ ولج؛ هرکه چیزی را خواهد و کوشش نماید، حتماً به آن چیز خواهد رسید و هر که دری کوبد و پای فشارد بدان در آید».

ناگهان آن سوار نیک‌بختِ موعود، در برابر چشمانت ظاهر می‏شود و تو را در آغوش می‏کشد. تو نیز از ذوق و شوق، بی‌هوش به پشت می‏افتی. ولی کسی که از این حالات غافل است می‏گوید: شگفتا از این حیله و ریاکاری.

مولانا حالت سالک عاشق را به ماهیِ بیچاره‏ای تشبیه می‏کند که از آب دور افتاده و ناگهان آب پیدا می‌کند و می‏گوید: آن‌چه پیش می‏آید نشانه‌هایی از حقیقت است. مولانا می‏گوید: سالک باید بداند که این نشانه‏ها و آیات ـ ‌آفاقی و انفسی ‌ـ همهْ آیات کتاب حضرت حق‌تعالی است. مولانا بحث نشانه‏ها را پی می‏گیرد و شمه‏ای از آنها را بازگو می‏کند. مولانا می‏گوید: از جمله نشانی‌ها، وجود انبیا و معجزات پیامبران است. آن نشانی‌هایی که در ذات پیامبران وجود دارد، مخصوص جانی است که با حضرت حق آشنا باشد و جز عارف بالله از آن خبر ندارد. مولانا اگر چه می‏گوید: سخنم در مورد نشانه‏ها ناقص و ناتمام ماند و عذرخواهی می‏کند، اما با بی‌قراری بحث را ادامه می‏دهد.